चन्द्रयान मिसन–३ जुलाई १४ मा आन्ध्र प्रदेशको श्रीहरिकोटाबाट उडेको थियो । ४० दिनको लामो यात्रापछि २३ अगस्ट (६ भदौ) मा चन्द्रयानले चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुवमा अवतरण गर्ने प्रयास गर्नेछ ।

इसरोको चन्द्रयान–१ को मून इम्प्याक्ट प्रोब, चन्द्रयान–२ को विक्रम ल्यान्डर र प्रज्ञान रोभरलाई पनि सोही क्षेत्रमा अवतरण गर्न पठाइयो । अब चन्द्रयान–३ ले पनि यहाँ अवतरण गर्ने प्रयास गर्नेछ ।

यद्यपि, यसअघिका दुवै प्रयासमा असफलता देखिएको थियो । चन्द्रयान–१ को मुन इम्प्याक्ट प्रोब, चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुवमा दुर्घटनाग्रस्त भयो । चन्द्रयान–२ को ल्यान्डरबाट सफ्ट ल्यान्डिङको अन्तिम मिनेटमा सिग्नल आउन छाडेको थियो ।

तर फेरि चन्द्रयान–३ मार्फत, इसरोले भारतलाई चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुवमा सफ्ट ल्यान्ड गर्ने पहिलो देश बनाउने प्रयास गरिरहेको छ ।

तर, रुसले अगस्ट ११ मा प्रक्षेपण गरेको लुना २५ पनि चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुवमा अवतरण गर्ने तयारी गरिरहेको थियो, जुन आइतबार दुर्घटनाग्रस्त भएको छ ।

तर चन्द्रयान–३ आफ्नो मिसनमा सफल हुनेमा इसरो आशावादी छ ।

अन्तरिक्षको रहस्य जान्न अन्तरिक्ष अन्वेषण गर्ने देशहरूबिच प्रतिस्पर्धा चलिरहेको छ । चन्द्रमा सौर्यमण्डलमा पृथ्वीको सबैभन्दा नजिकको खगोलीय पिण्ड हो ।

चन्द्रमामा पुग्न अमेरिका र रुसबीच आपसी प्रतिस्पर्धा थियो र दोस्रो विश्वयुद्धपछि अमेरिका र रुसबीच अन्तरिक्ष युद्ध सुरु भएको थियो भन्न पनि सकिन्छ ।

तत्कालीन सोभियत रुसले सन् १९५५ मा सोभियत अन्तरिक्ष कार्यक्रम सुरु गरेको थियो । त्यसको तीन वर्षपछि सन् १९५८ मा अमेरिकाले नेशनल एरोनटिक्स एन्ड स्पेस एजेन्सी अर्थात् नासाको सुरुवात गर्‍यो  ।

१४ सेप्टेम्बर, सन् १९५९ मा, पहिलो मानव निर्मित वाहन चन्द्रमामा अवतरण भयो ।  तत्कालीन सोभियत रुसको लुना–२ अन्तरिक्ष यान सफलतापूर्वक चन्द्रमामा अवतरण भयो ।

यसरी लुना–२ ले चन्द्रमामा अवतरण गर्ने पहिलो मानव निर्मित वस्तुको रूपमा इतिहास रच्यो ।

चन्द्रमामा अवतरण पछि, लुना–२ ले यसको सतह, विकिरण र चुम्बकीय क्षेत्र बारे बहुमूल्य जानकारी प्रदान गर्‍यो ।

यो सफलताले चन्द्रमामा थप प्रयोग गर्ने तथा अन्तरिक्ष यात्रीलाई पठाउने बाटो बनायो । नासाद्वारा लन्च गरिएका अधिकांश अपोलो मिसन, मानवसहितको अन्तरिक्ष अभियान र रुसले लुना–२४ मिसन चन्द्रमाको भूमध्य रेखा नजिकै अवतरण गरेका छन् ।

इसरो मिसनको विशेषता

अर्थात् लुना २५ र चन्द्रयान अघि यी सवारी यानले सधैँ चन्द्रमाको भूमध्य रेखामा अवतरण गर्ने प्रयास गरेका थिए किनभने चन्द्रमाको भूमध्य रेखा नजिक अवतरण गर्न सजिलो हुन्छ ।

चन्द्रमाको भूमध्य रेखा नजिक, प्राविधिक सेन्सर र सञ्चालनका लागि आवश्यक अन्य उपकरणले सूर्यबाट प्रत्यक्ष प्रकाश प्राप्त गर्छन् । यहाँ दिउँसो पनि उज्यालो प्रस्ट देखिन्छ । त्यसैले अहिलेसम्म सबै अन्तरिक्ष यान चन्द्रमाको भूमध्य रेखाको नजिक पुगेका छन् ।

पृथ्वीको अक्ष २३.५ डिग्री झुकेको छ । यसै कारण ध्रुवको छेउमा ६ महिना दिनको उज्यालो र छ महिना अन्धकार हुन्छ, तर चन्द्रमाको अक्ष सूर्यको लगभग समकोणमा छ ।

नासाका अनुसार चन्द्रमाको अक्ष ८८.५ डिग्री ठाडो छ । यसको मतलब सूर्यको किरणले चन्द्रमाको ध्रुवीय क्षेत्रहरूलाई छुँदा पनि सूर्यको किरणहरू त्यहाँका खाडलहरूको गहिराइमा पुग्दैनन् ।

त्यसैले चन्द्रमाको ध्रुवीय क्षेत्रहरूमा बनेको क्रेटरहरू दुई अरब वर्षसम्म सूर्यको प्रकाश बिना धेरै चिसो अवस्थामा रहे । चन्द्रमाको ती क्षेत्रहरू जहाँ सूर्यको किरण पुग्दैन त्यसलाई स्थायी छाया क्षेत्र भनिन्छ ।

त्यस्ता क्षेत्रमा तापमान शून्यदेखि २३० डिग्री सेल्सियससम्म कम हुनसक्छ । त्यसैले यस्ता स्थानमा अवतरण गर्न र त्यस्ता ठाउँहरूमा प्राविधिक प्रयोगहरू गर्न धेरै गाह्रो हुन्छ ।

चन्द्रमामा बनेका कतिपय खाडलहरू निकै चौडा छन् । यीमध्ये केही सयौँ किलोमिटर व्यासका छन् । यी सबै कठिन चुनौतीका बाबजुद, इसरोले चन्द्रयान–३ को ल्यान्डरलाई ७० औँ अक्षांश दक्षिणी ध्रुव नजिकै सफ्ट–ल्यान्ड गर्ने प्रयास गरिरहेको छ ।

याे पनि:

रुसको लुना–२५ चन्द्रमामा सफ्ट ल्यान्डिङको एक दिनअघि दुर्घटनाग्रस्त

दक्षिणी ध्रुवमा त्यस्तो के छ ?

चन्द्रमाको भूमध्य रेखाको नजिक दिनको तापक्रमको भिन्नता सबैभन्दा धेरै हुन्छ । यहाँको तापक्रम रातमा माइनस १२० डिग्री र दिनमा १८० डिग्रीसम्म पुग्छ ।

तर ध्रुवहरूमा अरबौँ वर्षदेखि सूर्यको किरण नपाएको केही क्षेत्रहरूमा तापक्रम शून्यदेखि माइनस २३० डिग्रीसम्म पुग्ने अनुमान गरिएको छ ।

यसको एउटा अर्थ यो हो कि यहाँ माटोमा जम्मा भएका चीजहरू लाखौं वर्षदेखि उस्तै छन् । इसारो यी चीजहरूको अनुसन्धान गर्न दक्षिण ध्रुव नजिकै अवतरण गर्ने प्रयास गरिरहेको छ । इसरोले यहाँ ल्यान्डर र रोवरहरू अवतरण गरेर त्यहाँको माटो परीक्षण गर्ने प्रयास गरिरहेको छ ।

दक्षिणी ध्रुव नजिकको माटोमा जमेको बरफको अणुको अनुसन्धानले धेरै रहस्य खुल्न सक्छ, सौर्य मण्डलको जन्म, चन्द्रमा र पृथ्वीको जन्मको रहस्य, चन्द्रमा कसरी बन्यो र यसको निर्माणका बेला के अवस्था थियो, यो थाहा पाउन सकिन्छ ।

यस जानकारीबाट चन्द्रमाको जन्मको कारण, यसको भूगोल र विशेषताहरू पनि थाहा पाउन सकिन्छ । चन्द्रमाको भूमध्य रेखा नजिकको माटोमा यति धेरै रहस्य लुकेका छैनन् ।

चन्द्रमामा पानी छ कि छैन ? 

नासाले दिएको जानकारी अनुसार नासाको अपोलो ११ मिसनमा चन्द्रमाबाट पृथ्वीमा चन्द्र चट्टान ल्याइएको थियो ।

चन्द्रमाको चट्टानहरू जाँच गरेपछि नासाले ती चट्टानहरूमा पानीको कुनै निशान नभएको निष्कर्ष निकाल्यो । यसबारे अनुसन्धान गरेका नासाका वैज्ञानिक, चन्द्रमाको सतह पूर्ण रूपमा सुक्खा भएको निष्कर्षमा पुगे ।

त्यसपछि केही दशकसम्म चन्द्रमामा पानीको निशान फेला पार्ने प्रयास गरिएन । सन् १९९० को दशकमा, चन्द्रमाको अँध्यारो पक्षमा जमेको बरफको रूपमा पानी हुन सक्छ भन्ने सुझाव दिइएको थियो ।

फलस्वरूप, नासाको क्लेमेन्टाइन मिसन, लुनर प्रोस्पेक्टर मिसनले चन्द्रमाको सतहको जाँच गर्‌याे र सूर्यको प्रकाश चन्द्रमामा नपुगेको क्षेत्रमा हाइड्रोजनको उपस्थिति फेला पार्‍यो । यसले चन्द्रमाको ध्रुवहरू नजिक पानी रहेको सम्भावना बढायो, तर निश्चित रूपमा पानीको कुनै निशान भने फेला परेको छैन ।

अर्बिटरसँगै चन्द्रयान–१ ले चन्द्रमामा क्र्यास ल्यान्डिङका लागि अर्को उपकरण, मून इम्प्याक्ट प्रोब पनि पठाएको थियो । चन्द्रयान–१ को अर्बिटरले चन्द्रमाको परिक्रमा गरिरहेको बेला चन्द्रमाको सतहमा मुन इम्प्याक्ट प्रोब खसेको थियो ।

१८ नोभेम्बर २००८ मा, चन्द्रयान–१ मा १०० किलोमिटरको उचाइबाट चन्द्रमा प्रभाव अन्वेषण प्रक्षेपण गरिएको थियो, २५ मिनेटमा यसलाई चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुवमा खसालिएको थियो । तर यसले ल्यान्डर जस्तै सुरक्षित अवतरण गर्न सकेन । यद्यपि, इसरोले यसलाई चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुवको सतहमा नियन्त्रित रूपमा खसाल्न सफल भयो ।

मून इम्प्याक्ट प्रोबमा सवार रहेको चन्द्रास अल्टिच्युड कम्पोजिसन एक्सप्लोररले चन्द्रमाको सतहबाट ६५० मास स्पेक्ट्रा रिडिङ सङ्कलन गर्‌याे र यस जानकारीको विश्लेषण गरेपछि इसरोले २५ सेप्टेम्बर २००९ मा चन्द्रमामा पानी रहेको घोषणा गर्‍यो  ।

इतिहास रच्ने प्रयास

इतिहासले पहिलो उपलब्धि हासिल गर्नेहरूको नाम सम्झन्छ, जस्तै रुस चन्द्रमामा आफ्नो यान पठाउने पहिलो देश हो, तर अमेरिका चन्द्रमामा पाइला राख्ने पहिलो देश बन्यो ।

अब भारत चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुवमा अवतरण गर्ने पहिलो देश बन्न सक्छ कि सक्दैन, लुना–२५ दुर्घटनाग्रस्त भएपछि यो अवसर भारतसँग अझै बाँकी छ । 

यदि चन्द्रयान–३ ले दक्षिण ध्रुवमा जमेको माटोमा पानीको निशान पत्ता लगायो भने, यो भविष्यका प्रयोगहरूको लागि थप उपयोगी हुनेछ । चन्द्रमामा पानी भेटिएमा त्यसबाट अक्सिजन बनाउने विकल्प पनि हुनेछ, अर्थात् मानव जीवनका सम्भावनाहरू खोज्न सकिन्छ ।

यति मात्र होइन, चन्द्रमामा अन्तरिक्ष प्रयोग र अन्य प्रयोगका लागि पनि अक्सिजनलाई प्रोपेलेन्टको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

यी सबै कारणका लागि, इसरोले चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुव पत्ता लगाउन सुरुदेखि नै तयारी गरिरहेको छ । चन्द्रयान–१ र चन्द्रयान–२ मा पनि यस्तै प्रयासहरू भएका थिए । अब चन्द्रयान–३ मार्फत इतिहास रच्ने तयारी भइरहेको छ ।

श्रीकान्त बक्शी, बीबीसी हिन्दी