काठमाडौँ । नेपालमा साढे दुई दशकमा पूर्ण स्तनपान गराउने दर कम हुँदै गएको छ । बच्चा जन्मिएदेखि ६ महिनासम्म लगातार स्तनपान गराउनुलाई ‘एक्सक्लुसिभ ब्रेस्ट फिडिङ’ भनिन्छ । यसरी ‘एक्सक्लुसिभ ब्रेस्ट फिडिङ’ गराउने दर घटेर ५६ प्रतिशतमा सीमित भएको छ ।

नेपाल जनसाङ्ख्यिक तथा स्वास्थ्य सर्वेक्षण अनुसार सन् १९९६ मा ७५ प्रतिशत महिलाले पूर्ण स्तनपान गराउँथे तर, अहिले यो घटेर ५६ प्रतिशत पुगेको छ ।

सर्वेक्षण अनुसार सन् २००१ मा ६८ प्रतिशतले स्तनपान गराएकोमा सन् २००६ मा घटेर ५३ प्रतिशतमा सीमित भएको थियो । यस्तै, सन् २०११ मा गरिएको सर्वेक्षणमा भने यो दर बढेर ७० प्रतिशत पुगेको थियो ।

परिवार कल्याण महाशाखा अन्तर्गत पोषण शाखाका प्रमुख लिलाविक्रम थापाले स्तनपान गराउने दर पछिल्लो समय घट्नुका थुप्रै कारण रहेको बताए । जसमध्ये बट्टाको दूध राम्रो भन्ने गलत बुझाइ पनि एक भएको उनको भनाइ छ ।

समाजमा बट्टाको दूधको गलत प्रचारप्रसारको प्रभावमा परी महिलाहरूले स्तनपान गराउन छाडेको उनी बताउँछन् । बट्टाको दूध खुवाउँदा झाडापखाला, कुपोषण लगायतका समस्या देखा पर्ने र बच्चालाई मृत्युको मुखमा समेत पुर्‍याउन सक्ने थापाले बताए ।

उनले भने, ‘कम अध्ययन गरेका महिलाले पूर्णमात्रामा आफ्ना शिशुलाई स्तनपान गराएका छन् । तर, शिक्षित महिलाहरूले स्तनपान नगराएर बट्टाको दूध खुवाउने गरेका छन् ।’

थापाले शिक्षित महिलाहरू कामकाजी हुने भएकाले पनि स्तनपान गराउने दर कम भएको बताए ।

कान्ति बाल अस्पतालका बालरोग विशेषज्ञ डा. रामहरि चापागाईंले आमाको दूध बराबर अरु कुनै कुरा नहुने बताए । यदि आमाको दूध कम आएमा पोषिलो खानेकुरा खानेगर्दा बच्चालाई पुग्नेजति दूध आउने उनको भनाइ छ ।

उनी भन्छन्, ‘बच्चा जन्मेदेखि ६ महिनासम्म लगातार आमाको दूधमात्रै खुवाउनुपर्छ । त्यसपछि मात्रै अन्य खानेकुरा खुवाउनुपर्छ । अन्य खानेकुरासँगै दुई वर्षसम्म स्तनपान गराउनै पर्छ ।’

बच्चालाई आमाको दूध खुवाउँदा हुने फाइदाबारे जनचेतनामार्फत जानकारी गराउन नसक्दा पनि समस्या भएको चापागाईं बताउँछन् ।

यो पनि

स्तनपान गराउने आमाले यी कुरामा दिनैपर्छ ध्यान

जन्मिनेबित्तिकै ५५ प्रतिशत शिशुले खान पाउँछन् आमाको दूध

नेपालमा ‘एक्सक्लुसिभ ब्रेस्ट फिडिङ’ मात्रै होइन, जन्मिने बित्तिकै अर्थात् जन्मिएको एक घण्टाभित्र आमाको दूध खाने दरमा पनि कमी आएको छ ।

५५ प्रतिशत शिशुले मात्र जन्मिएको एक घण्टाभित्र आमाको दूध खान पाउने गरेको तथ्य सन् २०२२ मा गरिएको सर्वेक्षणले देखाएको छ ।

नेपालमा बच्चा जन्मिने बित्तिकै वा एक घण्टाभित्र आमाको दूध खान नपाउनुको कारणमध्ये परम्परागत मान्यता पनि एक रहेको बालरोग विशेषज्ञ डा. चापागाईंले बताए ।

कतिपयमा बच्चा जन्मिने बित्तिकै आमाको दूधको साटो मह, घिउ, दूध, खुदो खुवाउने चलन रहेको उनको भनाइ छ । यस्तै, सुत्केरीको पहिलो दूध देवीदेवतालाई चढाएरमात्रै बच्चालाई खुवाउने चलन रहेकाले पनि बच्चाहरूका लागि महत्त्वपूर्ण अनि पोषिलो मानिएको दूधबाट वञ्चित भएको डा. चापागाईं बताउँछन् ।

कतिपयले शल्यक्रियामार्फत बच्चा जन्माउने गर्दा शल्यक्रियापछि बच्चालाई छुट्टै राखेर बट्टाको दूध खुवाउने चलन बढेको उनको भनाइ छ ।

उनी भन्छन्, ‘अप्रेसन लगत्तै आमा र बच्चालाई छुट्टै राखिन्छ, जसले गर्दा बच्चाका लागि रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउने पहिलो खोप अर्थात् आमाको दूधबाट वञ्चित गरिन्छ ।’

जन्मिएको एक घण्टाभित्र स्तनपान नगराएमा बच्चामा शारीरिक र मानसिक रूपमा ठुलो घाटा हुने उनको जिकिर छ । उनी भन्छन्, ‘आमाको दूध बच्चाको आवश्यकताको आधारमा भगवान्ले बनाइदिने भएकाले यस पकाउन, कुनै भाँडामा राखेर खुवाउन हुँदैन । दूध पकाउँदा वा कुनै भाँडामा राखेर खुवाउँदा बच्चालाई अन्य सङ्क्रमण हुने खतरा बढ्छ ।’

स्तनपान गराउँदाको फाइदा

बच्चा जन्मिएदेखि ६ महिनासम्म लगातार स्तनपान गराउनुलाई ‘एक्सक्लुसिभ ब्रेस्ट फिडिङ’ भनिन्छ । ६ महिनापछि आमाको दूधसँगै अन्य पौष्टिक आहार दुई वर्षसम्म लगातार खुवाउनुपर्ने बाल रोग विशेषज्ञ डा. चापागार्ईं बताउँछन् ।

जन्मिएदेखि लगातार स्तनपान गराउँदा बच्चालाई मात्रै फाइदा नभएर आमालाई पनि हुने चिकित्सकहरू बताउँछन् । आमाले नियमित रूपमा जति धेरै स्तनपान गराउँछिन्, त्यति धेरै दूध आउनुका साथै बच्चासँग आमाको निकटता बढ्ने उनले बताए ।

स्तनपान नियमित गराउँदा स्तनको क्यान्सर, पाठेघरको डिम्बासयको क्यान्सर हुने सम्भावना कम हुने डा.चापागाईंको भनाइ छ । यस्तै, ६ महिनासम्म लगातार स्तनपान गराएमा परिवार नियोजनको साधनका रूपमा काम गर्ने उनले बताए ।

डा. चापागाईंका अनुसार बच्चालाई जति दूध खुवायो, त्यति नै गर्भवती हुँदाको शरीर सामान्य रूपमा फर्कन सहयोग हुन्छ । उता नियमित रूपमा स्तनपान गराउँदा आमा मानसिक रूपमा स्वस्थ रहने उनको जिकिर छ । 

यस्तै, आमाको दूध सफा, सुरक्षित र आर्थिक भारसमेत नपर्ने भएकाले बच्चाको स्वास्थ्य तथा आर्थिक रूपमा पनि फाइदाजनक हुने उनले बताए ।

पूर्ण मात्रामा स्तनपान गराएका बच्चालाई कालान्तरमा गम्भीर खालका समस्याले नसताउने डा. चापागाईंको जिकिर छ । पूर्ण स्तनपान गराइएका झाडापखाला, कुपोषण, निमोनिया लगायत भविष्यमा दम, मधुमेह, उच्च रक्तचाप र नसर्ने प्रकृतिका रोगहरूले नसताउने उनले बताए ।

यस्तै, बट्टाको दूध खुवाएको बच्चाभन्दा आमाको दूध खाएको बच्चा तीक्ष्ण हुने उनी बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘पूर्ण रूपमा स्तनपान नगराएका बच्चा पटकपटक बिरामी भई अस्पताल लैजानुपर्ने हुन्छ । पटक पटक अस्पताल लैजाँदा दिइने औषधिकै कारण बच्चा कुपोषित भई धेरैको ज्यान गएको छ ।’