नेपालमा अहिले लम्पी स्किन रोगको महामारी फैलिएको छ । लम्पी स्किन डिजिज (एलएसडी) गाई र भैँसीको भेक्टर बोर्न पोक्स भाइरल रोग हो, जसमा छालामा मसिना फोकाहरू देखिने गर्छ । यस भाइरसका प्राकृतिक ‘होस्ट’हरू गाईवस्तु र एसियाली पानी भैँसी हुन् । अन्तर्राष्ट्रिय फैलावट र आर्थिक प्रभावको सम्भावनालाई ध्यानमा राख्दै विश्व पशु स्वास्थ्य सङ्गठनले यो रोगलाई सूचनायोग्य रोगका रूपमा वर्गीकृत गरेको छ । एलएसडीले दुध उत्पादनमा कमी, छालामा क्षति, बस्तु व्यापारमा प्रतिबन्ध, शरीरको अवस्था बिग्रने, गर्भपतन, बाँझोपन र भेटेरिनरी हेरचाहको लागतका कारण पशुधन क्षेत्रमा ठूलो आर्थिक प्रभाव पार्छ । 

यो रोग पहिलो पटक सन् १९२९ मा जाम्बियामा पहिचान भएको थियो । यसको उत्पत्ति मध्य अफ्रिकाबाट मध्यपूर्व, युरोप र एसियामा सन् २०१३ देखि तीव्र गतिमा फैलिएको छ । भारतले पहिलो पटक सन् २०१९ मा ओडिसा राज्यमा रिपोर्ट गरेको थियो । भारतका वरपरका देशहरू जस्तै, बङ्गलादेश, चीन, नेपाल, भुटान, म्यानमार, श्रीलङ्का, पाकिस्तानमा पनि एलएसडीको प्रकोप देखिएको छ । 

यस रोगको इतिहास

एलएसडी क्लिनिकल सङ्केतहरूको प्रारम्भिक विवरण सन् १९२९ मा जाम्बियाबाट बनाइएको थियो । १९४९ सम्म त्यहाँ रोगको निरन्तर रिपोर्टहरू थिए, जसले दक्षिण अफ्रिकी राष्ट्रहरूमा गम्भीर आर्थिक हानि पुर्यायो । यो रोग पहिलो पटक १९७४ मा पश्चिम अफ्रिकामा र १९५७ मा पूर्वी अफ्रिकामा देखा पर्याे । इपिजुटिक्सको एक उत्तराधिकारमा दस्ताबेजीकरण गरिएको थियो । यो रोग अफ्रिकी महाद्वीपको अधिकांश भागमा फैलिन जारी छ । एलएसडी अहिले पूरै ठाउँमा छ । अफ्रिका लिबिया, अल्जेरिया, मोरक्को र ट्युनिसियाबाहेक टप्पुरेनेन र ओरा । उपहारा अफ्रिकी क्षेत्रबाहिर इजिप्ट, कुवेत, यमन, संयुक्त अरब इमिरेट्स, बहराइन र ओमानले लुम्पी छाला रोगको प्रकोप रिपोर्ट गरेको थियो । भारतमा, पहिलो महिनामा ओडिसाको मयुरभन्ज र भद्रक जिल्लाहरूमा लम्पी छालाको प्रकोप अगस्त २०१९ मा रिपोर्ट गरिएको थियो । 

महामारीबाट हुने क्षति

सामान्यतः स्थानीय देशहरूमा एलएसडीको प्रकोप धेरै वर्षको अन्तरमा महामारीमा हुन्छ । भाइरसका लागि कुनै विशेष भण्डारको अस्तित्व थाहा छैन । साथै महामारीका बिचमा भाइरस कसरी र कहाँ जीवित रहन्छ भन्ने पनि अज्ञात नै छ । 

एलएसडीले दुध उत्पादनमा कमी, छालामा क्षति, बस्तु व्यापारमा प्रतिबन्ध, शरीरको अवस्था बिग्रने, गर्भपतन, बाँझोपन र भेटेरिनरी हेरचाहको लागतका कारण पशुधन क्षेत्रमा ठूलो आर्थिक प्रभाव पार्छ । 

भोले जनावरको बढ्दो उपस्थिति, सक्रिय रगत खुवाउने भेक्टरहरूको प्रशस्त र अनियन्त्रित जनावरहरूको चाल सामान्यतया एलएसडी प्रकोपका ड्राइभहरू हुन् । अप्रभावित क्षेत्रमा पहिलो प्रकोप सामान्यतया या त मेजबान (गाईरभैँसी) को कानुनी वा गैरकानुनी आवागमनका कारण हो । खासगरी लामो दूरीको जम्पहरू होस्ट आन्दोलनका कारण हुन्छन् र स्थानीय स्प्रेड भेक्टरहरूको कारणले हुन्छ । प्रकोप सामान्यतः मौसमी हुन्छ र भिजेको र आद्र्र अवस्थाहरूमा भेक्टर जनसङ्ख्याको प्रशस्तताको साथभित्र हुन्छ । तर कुनै पनि समयमा हुन सक्छ किनभने धेरै प्रभावित क्षेत्रहरूमा कुनै पनि मौसम पूर्ण रूपमा भेक्टर मुक्त हुँदैन । बिरामी हुने सम्भावना (१० देखि २० प्रतिशत) उच्च रहन्छ र मृत्युदर धेरै कम (१ देखि ५ प्रतिशत) छ । सङ्क्रमित जनावरले अन्ततः सङ्क्रमण हटाउँछ र निको भएका जनावरहरूमा वाहक स्थिति स्थापनाको लागि कुनै वैज्ञानिक प्रमाण छैन । एलएसडी मुख्यतया गाईवस्तुमा देखा परे पनि एसियाली पानीभैँसी र अफ्रिकी मृग प्रजातिहरूमा यो रोग पाइने रिपोर्ट पाइन्छ । एउटै नश्ल कायम राखेको बथानभित्र पनि क्लिनिकल अभिव्यक्ति सबक्लिनिकलदेखि घातक रोगसम्म फरक हुन्छ । भेडा र बाख्रा, गाई र भैँसीसँग सहअस्तित्व भए पनि एलएसडिभीको जलाशयको रूपमा साना रुमिन्टको भूमिका अझै पुष्टि भएको छैन । एलएसडिभीकोे जलाशयका रूपमा संलग्न गरिएको छैन । महामारी विज्ञानमा यसको वन्यजन्तुको भूमिका थप अनुसन्धान आवश्यक छ । एलएसडिभीले मानिसलाई सङ्क्रमित गर्न थाहा छैन । 

जोखिमको कारक

रोग लाग्नका लागि जोखिम कारकहरूमा कृषि जलवायुको प्रभाव, एउटै चरन र जलाशयको बाँडफाँट र विभिन्न सिमानाहरूमा जनावरहरूको स्वतन्त्र आवतजावत आदि हुन् । यसले विभिन्न इलाकामा प्रकोप फैलाउन मद्दत गर्दछ । एलएसडीको उच्च घटना ओसिलो मौसममा रेकर्ड गरिएको थियो । जब टोक्ने फ्लाई जनसङ्ख्या प्रचुर मात्रामा हुन्छ । नेक्रोटिक छाला र हावामा सुक्खा लुगा भाइरसको सम्भावित स्रोत हुन् किनभने भाइरस परिवेशको तापक्रममा महिनासम्म रहन्छ । एलएसडी प्रभावित देशहरूबाट उत्पन्न हुने कुनै पनि पशुजन्य उत्पादनहरू मासु, दुध, वा छालाको आयात एलएसडी मुक्त देशहरूमा फैलिने सम्भावना हुन्छ । सङ्क्रामक चरणको समयमा, भाइरसले नाक, लच्रिमल, फरिन्जियल स्राव, वीर्य, दुध र रगतमा स्राव गर्छ र अन्य जनावरहरूमा सङ्क्रमणको स्रोतको रूपमा काम गर्न सक्छ । 

नेपालका गाईभैँसीमा ‘लम्पी स्किन’ रोगको अवस्था

लम्पी स्किनबाट २८ हजार गाईभैँसी मरे भने सात लाख ८२ हजार पशुमा सङ्क्रमण भएको छ । तीन वर्षअघि मोरङको सुन्दरहरैँचाका गाईमा देखापरेको लम्पी स्किन नामक सङ्क्रामक रोग ७७ जिल्लामा फैलिएको छ  । पशु सेवा विभागका अनुसार तीन वर्षमा किसानका २८ हजार गाईभैँसी (दुधालु, गर्भिणी, बाच्छाबाच्छी) मरेका छन्  । 

२०७९ चैतबाट महामारीको रूप लिएको लम्पी स्किनको सङ्क्रमण सात लाख ८२ हजार पशुमा भएको पशु विभागका वरिष्ठ पशु विकास अधिकृत डा. चन्द्र ढकालले जानकारी दिएका छन्  । हाल सातवटै प्रदेशमा लम्पी स्किनका सक्रिय सङ्क्रमित पशुको सङ्ख्या दुई लाख ३२ हजार छ  । 

लम्पी स्किनको कारण सबैभन्दा धेरै क्षति सुदूरपश्चिम प्रदेशमा भएको छ  । सुदूरपश्चिममा १० हजार नौ सय ३९ पशु मरेका छन् भने ५३ हजार तीन सय १६ सक्रिय सङ्क्रमित छन् । सङ्क्रमणको हिसाबले सबैभन्दा अगाडि कर्णाली छ  । त्यहाँ सङ्क्रमित पशुको सङ्ख्या ६० हजार दुई सय नौ पुगेको छ  । 

गाईभैँसीका बाच्छाबाच्छी, जोत्ने गोरु, उन्नत जातका बढी दुध दिने दुधालु र गर्भिणी पशुलाईलाई बढी असर गर्ने लम्पी स्किनका कारण नेपालमा ३८ अर्ब ४१ करोडको क्षति भएको छ  । 

आर्थिक प्रभाव

लम्पी छाला रोगले गाईवस्तु र भैँसीको उत्पादनमा ठुलो आर्थिक क्षति पुर्याउँछ । प्रभावित हुने विभिन्न सरोकारवालाहरू पशुपालक, दुग्ध किसान, कृषक (सुखार शक्ति), दूध र मासु प्रशोधन र बिक्री गर्ने उद्योग, थोक तथा खुद्रा दुग्ध तथा मासु बिक्रेता, अर्गानिक खेती गर्ने समुदाय, गाईवस्तु ढुवानी र दाना उत्पादकहरू आदि हुन् । सरोकारवालाहरूमध्ये सबैभन्दा बढी असर भूमिहीन वा सीमान्तकृत गरिब, साना र घरपछाडि खेती गर्ने किसानहरूलाई पर्ने छ । यसको सम्पूर्ण भर्ना पशुपालनमा मात्र निर्भर छ । दुग्ध उत्पादनमा कमी, शरीरको अवस्था कम हुनु, छालामा क्षति, खडेरीले गोरुको शक्ति गुमाउनु, प्रजनन समस्या र गर्भपतन, कमजोरी, पशु चिकित्सा उपचार, चकलेटी घाउ, मास्टाइटिस, अस्थायी वा प्यारामेन्ट अन्धोपन जस्ता माध्यमिक जटिलताका कारण आर्थिक घाटा हुने गरेको छ । सबैभन्दा माथि यस रोगले मृत्युदर (मृत्यु) निम्त्याउँछ । प्रभावित जनावरहरू छ प्रतिशतसम्म प्रत्यक्ष क्षति हुन्छ । अन्य लागतहरूमा निगरानी र नियन्त्रण उपायहरूको राष्ट्रियलागत जस्तै जागरूकता अभियानहरू, अनुगमन र निगरानी कार्यक्रम, मारिएका वा मारिएका जनावरहरूका लागि क्षतिपूर्ति कार्यक्रम, प्रभावित खेतहरूको सरसफाइ र कीटाणुशोधन, नमुना र प्रयोगशाला परीक्षण, खोपहरू खरिद र खोप कार्यक्रमको प्रत्यारोपण, भेक्टरहरू समावेश छन् । नियन्त्रण, जीवित जनावर र उत्पादनहरूको आवागमन र शव निपटानमा प्रतिबन्ध । देश र बाहिर जिउँदो जनावर तथा पशुजन्य वस्तुको निकासीमा प्रतिबन्ध लगाइएपछि व्यवसायी प्रभावित हुनेछन् । 

विभेदक निदान

एलएसडीको विभेदक निदानमा स्युडो–एलएसडी, डर्माटोफिलोसिस, डर्माटोफाइटोसिस, बोवाइन फार्सी, फोटोसेन्सिटाइजेसन, एक्टिनोमाइकोसिस, एक्टिनोब्यासिलोसिस, अर्टिकेरिया, कीटको टोकाइ, बेस्नोइटिओसिस, नोकार्डियासिस, डेमोडिकोसिस, ओन्कोसेरसियासिस, स्युडोक्सिकोसिस, बोवाइन र मुखसम्बन्धी रोगहरू समावेश छन् । यदि होमोलोग्स खोप अभ्यास गरिएको छ भने भ्याक्सिन प्रेरित हल्का रोग विभेदक निदानका लागि विचार गर्नुपर्छ । 

एसियामा एलएसडीको उदयले भाइरसका लागि पूर्ण रूपमा नयाँ इकोसिस्टमलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ । हावापानी, गाईवस्तु, पशुपालन अभ्यास र सहसङ्क्रमण रोगहरू सबै फरक छन् । एसियामा कीराहरूको जनसङ्ख्या पनि युरोपको भन्दा फरक छ । जसले एलएसडिभीको प्रसारण मापदण्डलाई प्रभाव पार्न सक्छ । 

लम्पी स्किनको कारण सबैभन्दा धेरै क्षति सुदूरपश्चिम प्रदेशमा भएको छ  । सुदूरपश्चिममा १० हजार नौ सय ३९ पशु मरेका छन् भने ५३ हजार तीन सय १६ सक्रिय सङ्क्रमित छन् । सङ्क्रमणको हिसाबले सबैभन्दा अगाडि कर्णाली छ  । त्यहाँ सङ्क्रमित पशुको सङ्ख्या ६० हजार दुई सय नौ पुगेको छ  । 

हामीले के पहिचान गरेका छौँ भने एसियामा परिक्रमा हुने एलएसडिभी स्ट्रेनहरू युरोप र मध्यपूर्वमा देखिनेभन्दा फरक छन् । यी स्ट्रेनहरू सजिलै सर्ने वा बढी गम्भीर रोग निम्त्याउने हो कि भनेर हामीले अझै राम्रोसँग बुझेका छैनौँ । 

वास्तविकता के हो भने एलएसडिभी एउटा क्षेत्रमा स्थापना भएपछि यसलाई हटाउन अत्यन्तै गाह्रो रोग हो । रोगको प्रकोप नियन्त्रण गर्नका लागि खोप एकदमै महत्त्वपूर्ण छ । त्यहाँ धेरै सुरक्षित र प्रभावकारी एलएसडी खोपहरू व्यावसायिक रूपमा उपलब्ध छन् । ठुला क्षेत्रमा गाईवस्तुको आवादीमा उच्च खोप दर रोग नियन्त्रणका लागि आवश्यक छ । उदाहरणका लागि दक्षिणपूर्वी युरोपले सञ्चालन गरेको क्षेत्रीय खोप कार्यक्रम एलएसडिभी नियन्त्रणमा प्रभावकारी थियो । एसियामा धेरै देशहरू सम्मिलित समान समन्वयित र व्यापक खोप कार्यक्रम आवश्यक हुन सक्छ । 

एसियामा एलएसडीका बारेमा सिक्न यस क्षेत्रमा रोग नियन्त्रण गर्न आवश्यक छ । हामी अफ्रिका र युरोपको अनुभवबाट मात्र सीमित हदसम्म एक्स्ट्रापोलेट गर्न सक्छौँ किनभने भाइरस, होस्ट र वातावरण एसियामा सबै फरक छन् । एसियामा क्षेत्रमा फैलिएको प्रकोपको तथ्याङ्क अहिले सुनको धुलो जस्तै छ । सङ्क्रमण र मृत्युदर जस्ता जानकारीका साथै खोपहरू नयाँ स्ट्रेनहरूविरुद्ध कत्तिको प्रभावकारी छन् भन्ने जानकारीले हामीलाई नयाँ वातावरण अनुरूप नियन्त्रण कार्यक्रमहरू तयार गर्न र एलएसडिभीलाई अझ प्रभावकारी रूपमा सामना गर्न मद्दत गर्ने छ । 

शिक्षा धेरै महत्त्वपूर्ण छ । विश्व पशु स्वास्थ्य सङ्गठनले स्थानीय पशु स्वास्थ्य सेवाहरूमा एलएसडी केसहरू कसरी पत्ता लगाउने र रिपोर्ट गर्ने भन्नेबारे मानिसलाई तालिम दिइरहेको छ । यसले जागरूकता र ज्ञानको स्तर सुधार गर्न विशेषज्ञहरूबाट वेबिनारहरू चलाउँदैछ । पशु स्वास्थ्य विश्व सङ्गठनका विशेषज्ञहरूले नियन्त्रण योजनाहरूको डिजाइनमा सल्लाह दिन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेका छन् । 

सार सङ्क्षेप

सुरुवातको समय र अर्काे महामारी निम्त्याउने रोगहरू अप्रत्याशित छन् । तसर्थ महामारीको तयारी योजनाहरूले के कुरालाई जोड दिन्छ भने पशु पशुमा रोग सर्ने नियन्त्रण गर्न गैरऔषधी हस्तक्षेपहरू गर्र्छ । यी हस्तक्षेपले सामाजिक र आर्थिक अवरोधलाई कम गर्दै सङ्क्रमणको फैलावटलाई पर्याप्त रूपमा नियन्त्रण गर्छ । यी गैरऔषधी हस्तक्षेप हटाइएपछि पुनरुत्थानका जोखिमहरू पछ्याउन सक्छन् । एक पटक उपलब्ध भएपछि द्रुत परीक्षणसँगै सम्पर्क ट्रेसिङ र सङ्क्रमितहरूलाई थप प्रभावकारी प्रतिक्रियाका अलग्गै ठाउँमा राख्नुपर्छ । यसबाहेक सिलिको ड्रग रिपरपोजिङ वा होस्ट कोषिकाहरूलाई लक्षित गर्ने औषधीको प्रयोग गर्नुपर्छ । खोप द्रुत विकास गर्नुपर्छ । महामारीको विश्वव्यापी प्रतिक्रिया सुधार गर्न विकसित विश्वव्यापी प्रतिक्रिया चाँडै कार्यान्वयन गर्नुपर्छ । महामारीबाट अनि मात्र हामीले मुक्ति पाउन सक्छौँ । अन्यथा हामी सधैँ अन्धकारमा रहने छौँ ।