काठमाडौँ । नारी दिवसको संघारमा (मंगलबार) नेपाल समाजवादी पार्टीले नारीमाथि हुने हिंसाका सन्दर्भमा दुई प्रस्तुति सहितको कार्यक्रममा गर्‍यो । कार्यक्रममा कविता राईले प्रविधि तथा इन्टरनेटका माध्यमबाट महिलामाथि हुने हिंसा, विभेद, नियन्त्रण र यसमा महिलाको पहुँच सम्बन्धमा प्रस्ट्याएकी थिइन् । 

यस्तै, उत्तमबाबु श्रेष्ठले पुरुषवादी र पुँजीवादी विश्वले महिलालाई कसरी पाखा राख्दै आएको छ भन्ने औँल्याएका थिए । उनले आफ्नो मौखिक प्रस्तुतिबाट भाले र पोथी जातिको प्रकृतिलाई समेत उधुन्ने कोसिस गरेका थिए । समाजमा देखिने र व्यवहारमा रहेका साना–साना विषयले ठूलाठूला विभेद सिर्जना गरिरहने उनको तर्क थियो । 

उनले सार्वजनिक स्थानमा महिला र पुरुषका लागि छुट्ट्याइएको शौचालयमा देखिने सामान्य लाग्ने दृश्यलाई उदाहरण दिँदै भने, ‘हामीकहाँ सार्वजनिक स्थानमा हुने महिला शौचालयमा लाइन लामो किन हुन्छ ? किनभने, महिलालाई पिसाब फेर्न ९० सेकेन्ड जति लाग्छ भने पुरुषलाई करिब ५०–६० सेकेन्ड । महिलाले आफ्ना बच्चालाई समेत दिसा–पिसाब गराउनुपर्ने हुन सक्छ । महिलाको पोसाक, शारीरिक बनोटका कारण शौचालयमा बढी समय लिनुपर्ने हुन्छ । महिला र पुरुषको शौचालयमा बराबर स्पेस होस् तर पुरुषको शौचालयमा पिसाब फेर्नका लागि स्पेस छुट्टै हुन्छ । बराबर स्पेस भएर मात्रै नहुँदो रहेछ, महिलाका लागि केही बढी स्पेस आवश्यक हुन्छ भनेर बुझ्नुपर्छ ।’

उनका अनुसार, हङकङमा पछिल्लो समय सार्वजनिक स्थानमा शौचालय बनाउँदा महिलालाई डेढ गुना बढी स्पेस दिने कानुन नै ल्याइएको छ । उनले अर्को उदाहरण पेस गरेका थिए– विश्वप्रसिद्ध ११ पियानोवादक छनोट गर्दा नौ पुरुष र तीन महिला रहेको, उनीहरूका हात र औँलाको साइज (आकार) एकै रहेको । पियानोको स्केल पुरुषहरूको हातलाई आधार मानेर बनाइएकाले ती लामो हात भएका महिलालाई केही सहज भएको रहेछ । 

उनले अरु पनि उदाहरण पेस गरेका थिए– हातले लेख्ने कलमको साइज, कारको सिट र पछिल्लो समय स्मार्ट फोनको सरदर साइज (५.३ इन्च) समेत पुरुषको शरीरको आकारसँग मेल खाने गरी बनाइएको हुन्छ । त्यसैले मोबाइल फोन चलाउन महिलालाई असहज हुने वा हात दुख्ने हुन्छ । यस्तै, गाडी दुर्घटनामा महिलाको मृत्यु बढी हुने गरेको पाइन्छ । औषधिको परीक्षण गर्दा भाले प्राणी (मुसा, बाँदर लगायत)माथि गरिन्छ । जसकारण कतिपय औषधिको सेवन पुरुषको तुलनामा महिलालाई ओभर डोज हुने र औषधिको साइड इफेक्ट पनि महिलालाई बढी हुने गर्छ । 

‘आर्टिफिसिएल इन्टेलिजेन्स अन्तर्गत आवाज दिएर स्मार्ट फोन लगायत यन्त्रलाई काम लगाउन सकिन्छ । यसमा पनि जान–अन्जानमै होस्, पुरुषको आवाजको आधारमा सफ्टवेयर बनेको रहेछ,’ उनले भने, ‘पुरुषको आवाज छिटो पहिचान हुने गर्छ ।’ उनले केही लैंगिक र जैविक भिन्नता दर्शाउँदै यही संकेत गर्दै थिए– पुरुषवादी सोच र सत्ताले गरेका विकासमा महिलाहरू कतै न कतै पीडित हुनुपरेको छ । 

सिकारी युगमा पुरुषले सिकार गर्ने र महिलाले सिकार बटुल्ने (हन्टिङ एन्ड ग्यादरिङ) स्वभाव देखाएको पाइन्छ । महिलाको तुलनामा पुरुष बढी आक्रामक हुने र महिला बढी भावनात्मक तथा संवेदनशील हुनुको जग सिकारी युगमै पुग्ने उनको तर्क थियो । 

उनले अर्को उदाहरण पेस गरेका थिए– संसारमा वार्षिक रूपमा सरदर पाँच लाख मानिसको हत्या (राजनीतिक युद्धबिना) भएको देखिन्छ । जसमा लगभग ८० प्रतिशत हत्या पुरुषले पुरुषलाई गरेको देखिन्छ । मानिससँगै अन्य केही जनावरका बच्चा आपसमा खेल्दा पनि भाले आक्रामक हुने गरेको पाइन्छ । भालेले अर्कोलाई धक्का दिएर आक्रामक ढंगले खेल्छन् भने पोथी बच्चाहरू एग्रेसिभ नभई खेलेको पाइन्छ । एग्रेसिभ बिहेबियर पुरुषमा बढी देखिने प्रकृतिले यस्तो भएको भन्ने उनको भनाइ थियो । पछिल्लो समय, विभेदको प्रकृति केलाएर न्याय खोज्न अनुसन्धान र अभ्यास भएका छन्, त्यसैले उत्तमबाबुले प्रस्तुत गरेका कतिपय उदाहरण अचेल गुगलमा पनि भेटिन्छन् ।  

पुरुषवादी सोचको जग

विश्वमा चर्चित अधिकांश खेलहरू पुरुष प्रकृतिका वा पुरुषवादी छन् । ढाल्ने, हान्ने, लडाउने, छल्ने खेलमा पुरुष अघि देखिन्छन् । क्रिकेट खेल पनि साम्राज्यवादको नीतिमा आधारित देखिन्छ । यस खेलले कुनै राज्यको केन्द्रमै हान्ने र कसैले आफ्नो राज्यको केन्द्रमा हानिहाल्यो भने उसलाई सिमाना कटाउने भन्ने दर्शन दिन्छ । 

हामीकहाँ हुने स्थानीय स्तरका खेललाई तपाईंले ख्याल गर्नुभएको होला— खेलहरू प्रायः स्कुल–स्कुल, वडा–वडा, पालिका–पालिका, जिल्ला–जिल्ला हुँदै अगाडि बढेको देखिन्छ । हेर्नुस्, यसको प्रकृति नै राज्य जित्दै अगाडि बढ्ने लडाइँजस्तो छ । पहिलो विश्वयुद्धपछि देश–देशबीचको खेल (खासगरी फुटबल) अगाडि बढ्यो, किन ? किनकि खेलमै भए पनि जितेर देखाउने अहंको उपज थियो त्यो ।

तपाईं भन्नुहोला, दिमाग लगाउने खेल पनि छन् । दिमाग लगाउने खेल पनि उही सिकार र आक्रमणबाटै सुरु भएका हुन् । मान्छेले मात्रै होइन, अर्को जीवको सिकार गरी बाँच्ने प्राणीले आफ्नो सिकार पक्रन वा शत्रुदेखि बच्नकै लागि युक्ति र जुक्ति लगाउँछ । 

प्रकृतिले भाले र पोथीको कार्यविभाजन गरेको छ । जस्तो : सन्तान जन्माउने, हुर्काउने र दूध चुसाउने आदि जिम्मेवारी अधिकांश पोथी जातिलाई पर्छ । यद्यपि, विवेकशील मानव जातिलाई सिकाउन स्वयं प्रकृतिले प्रयत्न गरेको पाइन्छ । केही पन्छी जातिमा गुँड बनाउनदेखि ओथेरा बस्ने र बचेरा हुर्काउने काम भाले र पोथी दुवै मिलेर गर्छन् । 

२६ भदौ २०७८ को नागरिक दैनिकमा ‘महिलाको छाती’ शीर्षकको मेरो लेख छापिएको छ । जसमा उल्लेख छ, ‘ अधिकांश जनावरका भालेले समूहमा पोथीलाई भोग गर्न ज्यानकै बाजी राखेर अर्को भालेसँग लड्छन् । यतिसम्म कि भालेले पोथीलाई भोग्न पहिले स्वयं पोथीलाई जित्नुपर्ने हुन्छ । तपाईंले वरपर देख्नुभएकै होला, कुखुराको भालेलाई पोथीले तबसम्म पत्याउँदिनँ, जबसम्म भाले राम्रोसँग बास्न जान्दैन । बास्न सिक्दै गरेको वा राम्रोसँग बास्न नजानेको भालेसँग पोथी लड्छे । लडाइँमा जित्यो भने मात्र भालेले पोथीलाई भोग्न पाउँछ । यही नियम गाई र बहरमा पनि देखिन्छ । अर्थात् पोथीलाई भोग गर्नका लागि भाले समूहमै सबैभन्दा बलियो हुनुपर्छ ।

यहाँनेर यो निष्कर्ष निकाल्न सकिन्छ, प्रकृतिले नै स्वस्थ भालेबाट सन्तान उत्पादन गर्न चाहन्छ, ताकि सन्तान पनि स्वस्थ नै जन्मियोस् । समूहमा सबैलाई जित्न सक्ने भाले निश्चय नै सबै प्रकारले स्वस्थ हुन्छ । तर, विवेक भएको मानिसको हकमा पशु प्रवृत्ति लागू हुँदैन र भएन । तर, राज्यको उत्पत्तिसँगै विभिन्न समूहमा युद्ध हुँदा हार्ने समूहका पुरुषलाई जनावर सरह दास र महिलालाई यौनदासी बनाउने प्रचलन थियो ।’

सिकार, लडाइँ र खेलको विषय माथि आएको छ । मानव सभ्यताको जग हो– सिकार, लडाइँ र खेल । अमेरिकी लेखक सेल्डन चेनीको पुस्तक ‘द थिएटर : थ्री थाउजेन्ड एयर्स अफ ड्रामा, एक्टिङ एन्ड स्टेजक्राफ्ट’ अनुसार, सिकार समाएको घटना समूहलाई बताउनका लागि मानिसले अभिनय (एक प्रकारको खेल भनौँ) गथ्र्यो । तपाईंले देखेको हुनुपर्छ– कुकुरका साना छाउरा, बाख्राका पाठा आदि पनि आपसमा लडेको अभिनय गरेर खेल्छन् । खेल, लडाइँ र सिकार भाले जातिले मात्रै गर्छन् भन्ने होइन, पोथी जातिले पनि गर्छन् । तर, मानव जातिको हकमा, खासगरी पुरुषवादी सत्ता र चिन्तनका कारण सिकार, लडाइँ र खेलहरू पुरुषको प्राकृतिक हकजस्तो बनाइयो । 

आज पुँजीवादी विश्वले बालबालिकाको खेलौना पनि महिला र पुरुष दुवैका लागि बनाइदिएको छ । परिवार र समाजले छोरी वा छोराले खेल्ने–खेलाउने वस्तुमा नियन्त्रण गर्छ । जस्तो : छोरीलाई डल (पुतली) दिन्छ, छोरालाई बन्दुक । यसरी घर–परिवार र समाजदेखि नै छोरीलाई नियन्त्रण गर्ने प्रयास हुन्छ । छोरीको दिमागमा डर वा भय भर्ने प्रयास घर–समाजदेखि सुरु हुँदै आएको छ । 

अर्कोतिर, बहादुर हुने, स्त्रीको सुरक्षा गर्ने लगायत हौसला र जिम्मेवारीमा छोरालाई मानसिक रूपमा तयार गर्न खोजिन्छ । यसले छोराको दिमागमा नकारात्मक असर पर्न पनि सक्छ अर्थात् विषाक्त पुरुषत्व (टक्सिक मस्कुलिनिटी)तिर ऊ अग्रसर हुन सक्छ । जित्नैपर्ने, महिलालाई नियन्त्रणमा राख्नैपर्ने जस्ता सोच र व्यवहार उसमा विकास हुन सक्छ । 

पुरुषवादी समाजले पुरुषलाई मानसिक रूपमा अलि बढी दबाब दिएको पनि छ– उसलाई जित्नैपर्छ, पाउनैपर्छ, कमाउनैपर्छ । हिजो सिकारी युगमा वनको जन्तु मात्रै ‘सिकार’ थियो । आज ‘सिकार’ भन्नाले राम्रो जागिर, राम्रो पढाइ, ठूलो पद वा प्रतिष्ठा, ठूलो कम्पनी, धेरै कमाई आदि परेका छन् । यो ‘सिकार’को लडाइँमा सानैदेखि छोराछोरी दुवैलाई बराबर रूपमा तयार गर्नुपरेको छ, योसँँगै सामाजिक न्याय र समाजवादका कुरा आउनेछन् । महिला र पुरुषसँगै अन्य लिंगका मानिसको न्यायलाई समाज र राज्यले बुझ्नुपर्छ । 

प्रकृतिकै कुरा गर्दा, बाघ पछि गएर जतिसुकै खतरनाक सिकारी बनोस्, उसलाई सानोमा सिकार खेल्न सिकाउने उसकी आमाले नै हुन्छे । के उसले पोथी जाति (बघिनी)माथि नै हिंसा वा खतरा हुने छोरो जन्माउन चाहन्छे ? 

पुरुषवादी सत्ता, सोच र चिन्तन हाबी हुँदा कसरी महिलालाई असहज र अन्याय हुने विकास भएको रहेछ भन्ने माथि उत्तमबाबुले प्रस्तुत गरेका उदाहरणले देखाउँछ । हिजो हामीकहाँ पुरुष अभिजातले लेखेका कानुन पनि महिला र दलितलाई विभेद गर्ने खालका थिए । अब हाम्रो बहस जडमै पुग्नुपर्छ । समस्या कहाँ छन्, त्यहाँ केलाउनुपर्छ र महिला–पुरुषलाई बराबर अंश र वंशको हक दिलाउन समाज र राज्य अग्रसर हुनुपर्छ । आज कैयौँ समुदायमा अंशले दाइजोको रूप लिएको छ, जहाँ साँच्चिकै दाइजो प्रथा छ, त्यहाँ गरिबकी छोरीको विवाह हुनै समस्या छ ।