‘तीन प्रकारका मानिस हुन्छन् । पहिलो – तिनीहरू जसले देख्छन् । दोस्रो – तिनीहरू जसले देखाएपछि देख्छन् र तेस्रो – तिनीहरू जसले देख्दैनन् ।’ – लियोनार्डो दा भिन्ची

माथि दिइएको वाक्यमा ‘देख्नु’ भनेको लियोनार्डो दा भिन्चीले आफ्नो वरपरको संसारलाई ध्यानपूर्वक अवलोकन गर्नु र त्यसबाट केही सिक्नु हो ।

व्यक्ति एक, सीप अनेक

के तपाईँ विश्वास गर्न सक्नुहुन्छ कि कोही एक व्यक्तिले चित्रकला, मूर्तिकला, वास्तुकला, विज्ञान र इन्जिनियरिङ सबै क्षेत्रमा उत्कृष्ट योगदान दिन सक्छन् ?

हो, १५ औँ शताब्दीको अन्त्यतिर युरोप, इटालीको फ्लोरेन्स र मिलान सहरहरूमा यस्तै एक व्यक्ति यो धर्तीमा थिए । हामी कुरा गरिरहेका छौँ ‘मोनालिसा’, ‘विट्रुभियन म्यान’ र ‘द लास्ट सपर’ जस्ता चर्चित पेन्टिङ बनाउने लियोनार्डो दा भिन्चीबारे ।  

आजको यो लेखमा, हामी लियोनार्डो दा भिन्चीको जीवनबाट रचनात्मकताको रहस्यबारे जानकारी लिनेछौँ । 

लियोनार्डो दा भिन्चीबाट सिकौँ पाँच पाठ

चाहे तपाईँ एक विद्यार्थी, एक व्यवसायी, एक कलाकार वा एक गृहिणी, जो सुकै हुनुहुन्छ, सफलताको रेसिपी यी हुन् । 

१) जिज्ञासा

लियोनार्डो दा भिन्चीको सृजनात्मकताको एउटा रहस्य उनको जिज्ञासा र सिक्ने जोस थियो । आफ्नो जीवनभरि, उनी यथास्थितिसँग कहिल्यै सन्तुष्ट भएनन् र सधैँ नयाँ ज्ञान र बुझाइको खोजीमा थिए । उनी एक उत्सुक पाठक र प्रयोग गर्ने खालका व्यक्ति थिए जसले लगातार आफ्नो विचारको परीक्षण गरे र चुनौती दिए । 

लियोनार्डो नोट लेख्नका लागि परिचित थिए र उनको डायरी उनको जिज्ञासा र सिक्ने प्रेमको एउटा प्रमाण हो । उनले यसमा एनाटोमीदेखि वनस्पति विज्ञान र इन्जिनियरिङसम्मका नोटहरू भरेका थिए  । साथै यसमा चित्रहरू, स्केचहरू र आविष्कारहरूका लागि विचारहरू पनि कोरिएका थिए ।

एनाटोमीको अध्ययन गर्न, लियोनार्डोले घोडा, गोरु र मानव शवसहित जनावरको अङ्ग–छुट्टाए । उनले समाधि स्थलबाट दाबी नगरिएका शव किन्ने गर्दथे । उनी मानव शरीरको कार्य प्रणालीबाट मोहित थिए र शरीर रचनाको आफ्नो ज्ञानको उपयोग अत्यधिक सटिक र सजीव चित्र र पेन्टिङ बनाउनका लागि गर्दथे । 

उनी ब्रह्माण्डको कार्य प्रणालीबाट यति प्रभावित थिए कि उनले ब्रह्माण्डको प्रकृति र सिद्धान्तहरू बुझ्ने प्रयास गरे ।

२) संसारलाई थुप्रै दृष्टिकोणबाट हेर्न सक्ने क्षमता 

लियोनार्डोको रचनात्मकताको अर्को रहस्य संसारलाई धेरै दृष्टिकोणबाट हेर्ने क्षमता थियो । उनी अवलोकनमा निपुण थिए ।

उनी प्रायः घण्टौँसम्म बसिरहन्थे, आफ्नो वरपरको संसारलाई नियाल्थे र आफ्नो सोचमा सावधानीपूर्वक ध्यान दिन्थे । यसले उनलाई संसारको गहिरो बुझाइ र ती चिज हेर्ने क्षमता पाए जुन अरूले देख्न सक्दैनथे । उनी यस दृष्टिकोणलाई आफ्नो कलामा ल्याउन सक्षम थिए । 

लियोनार्डोले चित्रमा पर्सपेक्टिवलाई यसरी समावेश गरे जुन उनको समयभन्दा अघिको थियो । उनी आफ्नो पेन्टिङमा गहिराई र थ्री डाइमेन्सनको भावना पैदा गर्न सक्षम थिए । लियोनार्डो गति र गतिको मेकानिक्सबाट पनि मोहित थिए । उनले जनावर, मनुष्य र वस्तुको गति हेर्न र त्यसको अध्ययन गर्नमा अनगिन्ती घण्टा बिताउँथे र यो ज्ञानको उपयोग गतिशील र सजीव चित्र र पेन्टिङ बनाउनका लागि गरे । 

३) भिजुअलाइजेशन मास्टर 

उनको मान्यता यो थियो कि दिमागमा ती चिज बनाउने र कल्पना गर्ने क्षमता हुन्छ जुन वास्तविकतामा हुँदैनन् । 

लियोनार्डो विचारलाई कागजमा उतार्नु अघि दिमागमा कल्पना गर्ने क्षमताका लागि परिचित छन् । उनी आफ्नो विचारको कल्पना गर्न र त्यसलाई परिष्कृत गर्न घण्टौँ बिताउँथे र यो मानसिक कल्पनाले उनलाई नवीन र मौलिक कलाको कार्य गर्नमा सक्षम बनायो ।

आफ्नो चित्रमा लियोनार्डो अनुपात र एनोटोमीप्रति सावधान थिए । उनी मानव रूप र अन्य विषयको सजीव र सटिक चित्रको निर्माण गर्दथे । आफ्नो नोट बुकमा लियोनार्डो धेरैजसो आफ्नो विचार र विचारलाई व्यक्त गर्नका लागि भिजुअल इमेजरी र रुपकको प्रयोग गर्दथे । दृश्य कहानी भन्नका लागि उनले यो प्रयोगलाई आफ्नो विचारलाई यसरी जीवन्त बनाउन अनुमति दिए जुन आकर्षक र यादगार थियो ।

४) जोखिम मोल्ने इच्छा 

लियोनार्डो असफल हुन डराएनन् । त्यसैले उनी प्रयोग गर्न र नयाँ चिज प्रयास गर्न डराउँदैनथे । निडरताले उनलाई नयाँ र आफ्नो समयभन्दा अघिको कार्य गर्न अनुमति दियो । 

लियोनार्डोले सधैँ आफ्नो कला र आविष्कारहरूमा नयाँ प्रविधि र सामग्रीको प्रयोग गर्दथे । उदाहरणका लागि उनी ओयल पेन्टको प्रयोग गर्ने सुरुवाती कलाकारमध्ये एक थिए । यसले उनलाई आफ्ना चित्रहरूमा गहिराइ र चमकको नयाँ आयाम सिर्जना गर्न सक्षम बनायो ।

उनले निरन्तर नयाँ चुनौती र अवसरको खोजी गरिरहे । उनी जटिल र महत्त्वाकाङ्क्षी परियोजनासँग डराउँदैनथे । जस्तै उड्ने मेसिनहरू डिजाइन गर्ने वा कलाको ठुलो मात्रामा सार्वजनिक कार्यहरू सिर्जना गर्ने ।

आफ्नो पेन्सिल स्केचका अतिरिक्त, लियोनार्डो चक र चारकोल प्रयोग गर्नमा पनि निपुण थिए । ‘ला बेला प्रिन्सिपेसा’ उनले बनाएको एक चकको ड्रइङ हो ।

५) बहु–विषयक दृष्टिकोण

लियोनार्डो कला, विज्ञान, इन्जिनियरिङ, वास्तुकला, मानव शरीर रचना, गणित, सङ्गीत र कविता जस्ता धेरै विषयहरूमा रुचि राख्थे ।

उनी सधैँ आफ्नो ज्ञान र संसारको बुझाइ विस्तार गर्न चाहन्थे र उनी अध्ययनका विभिन्न क्षेत्रहरू बीचको परम्परागत सीमासम्म मात्रै सीमित थिएनन् । 

मोनालिसाजस्ता सुन्दर महिलाको तस्बिर बनाउनुका साथै उड्ने मेसिनदेखि हाइड्रोलिक पम्पजस्ता मेसिन र उपकरणको एक विस्तृत शृङ्खलाको डिजाइन र निर्माण गरे । उनको मौलिक डिजाइन अहिले पनि इन्जिनियरिङ र डिजाइनरलाई प्रभावित गर्छ । 

उनको नोट बुकमा वुडपेकर्सको जिब्रोको वर्णन तथा मानिस किन ‘हाई’ गर्छन् ? आकाश निलो किन छ ? लगायतका प्रश्न भेटिने गर्छ ।

सारांश

उनी धर्ममा विश्वास नगर्ने बायाँ हाते व्यक्ति थिए । उनी कहिल्यै विद्यालय गएनन् किनभने तत्कालीन परम्परा अनुसार उनी आफ्ना अभिभावकको वैध सन्तान थिएनन्, अर्थात् परम्परागत विवाहबाट जन्मिएका थिएनन् ।

तर फ्लोरेन्स (इटाली) को बारेमा राम्रो कुरा यो थियो कि यो सन् १४७० को दशकमा असाध्यै सहिष्णु सहर थियो । लियोनार्डो छोटो, बैजनी र गुलाबी रङको लुगा लगाएर सहर घुम्ने गर्दथे जुन फ्लोरेन्सका मानिसलाई केही हदसम्म आश्चर्यमा पार्दथ्यो तर पनि लियोनार्डो निकै लोकप्रिय थिए ।