शक्ति आर्जनका लागि विशेष देवीदेवताको विधिपूर्वक पूजाअर्चना गर्ने र मन्त्र जप्ने साधना नै तन्त्र हो । यसलाई काली साधना पनि भनिन्छ । काली शब्दले काल वा समयतर्फ पनि संकेत गर्छ । अर्थात् मानिसले आफ्नो समयलाई बलवान् बनाउने उपाय स्वरुप तन्त्र साधनाको विकास गर्‍यो । 

हामीकहाँ मनाइने दसैँमा देवीको उपासना गर्ने तान्त्रिक शाक्तहरूको प्रभाव देखिन्छ । नेपालमा देवीको उपासनाको प्रामाणिक इतिहास खोज्दा मानदेवका पाला स्थापना भएको वि.सं. ५६० को पलाञ्चोक भगवतीको मूर्ति विचारणीय छ । यसले लिच्छविकालमै नेपालमा शाक्त सम्प्रदाय रहेकोतिर संंकेत गर्छ । 

तन्त्र साधनामा मुख्यतः कुनै देवीदेवता, तिनको बीज मन्त्र र पूजाविधि आवश्यक हुन्छ । जस्तो ः दुर्गापूजाको विधि र मन्त्र छ– ओम् दुर्गे दुर्गे रक्षिणी स्वाहा अथवा ओम् दुर्गायै नमः ।

तन्त्र विशेषतः मानिसको मानसिकता वा मानसिक खेलसँग सम्बन्धित देखिन्छ । कुनै कथाहरू रचेर वा बुनेर कुनै पात्रलाई स्थापित गर्नू, त्यस पात्रप्रति मानिसको आस्था जाग्ने भएपछि उसैको नाममा बीज मन्त्र बनाउनू– यसले देखाउँछ, मानिसको भड्कने मन बाँध्ने यो एउटा विधि हो । मानिसको मन स्थिर हुँदा नै ऊ मानसिक रुपमा शक्तिशाली हुन्छ वा कुनै काममा लाग्छ सक्ने भन्ने आजको विज्ञानले पुष्टि गरिसकेको छ । 

बिनाविश्वास तन्त्र साधना सम्भव हुँदैन । कुनै शक्तिमा विश्वास गरेर कुनै मन्त्र हजारौँपटक उच्चारण गर्दा त्यसले मस्तिष्कमा एक खालको तरंग सिर्जना गर्छ । बारम्बार युद्ध भइरहने समयमा विजयका लागि शासकले तन्त्रको सहारा लिन थाले । 

तन्त्र साधनाको केन्द्रमा योनि र लिंंग जोडिएर आउँछन् । यौनप्रति मानिसको मन छिटो आकर्षित हुने भएकाले मनलाई सन्तुलनमा राख्न साधनामा यौन आएको बुझिन्छ । अर्कोतिर, ऋतुको चर्चा गर्दा ऋतु शब्दले ‘रजस्वला’, ‘बोटबिरुवाको फल्ने फुल्ने मौसम’लाई पनि जनाउँछ । मानिसले काल गणना गर्दा चन्द्रमाको कलाजस्तै स्त्रीको रजस्वला अवधिलाई ख्याल गरेको हुनुपर्छ । महिनावारी भएको कति दिनमा सम्भोग गर्दा गर्भ बस्छ भन्ने ज्ञान मानिसले धेरै अघि पाएको थियो । कामसूत्रमा यौन र स्त्रीसम्बन्धी धेरै अनौठा रहस्य लेखिएका छन् ।

प्रकृतिमा बोटबिरुवा उम्रने र मर्ने प्रक्रिया कसरी चल्छ, अनि स्त्रीमा गर्भ बस्न रजस्वलाको भूमिका कति छ भन्ने चिन्तन मानिसले गर्दै आयो । दुर्गाको उपासना गर्ने पक्ष वा तिथि फूल फुल्ने मौसममै पारिएको छ । यसले प्रकृतिको शक्ति र स्त्री प्रजनन शक्तिलाई जोडेको बुझिन्छ । 

यद्यपि दुर्गा शब्दले दुर्ग वा किल्लातिर संकेत गर्छ । दुर्ग शब्दले शत्रुले सजिलै हमला गर्न नसक्ने दुर्गम ठाउँलाई बुझाउँछ । दुर्ग वा किल्ला आउनेबित्तिकै राज्य र शासक आउँछन् । युद्ध भइरहने विवेकहीन युगमा शासकको चिन्तन, सोच र साधना विजेता हुनेतर्फ जानु स्वाभाविक हो । 

दसैँको मन्त्र

लोग्ने मानिसलाई आशीर्वाद दिने मन्त्र 

आयुद्र्रोणसुते श्रियो दशरथे शत्रुक्षयो राघवे 

ऐश्वर्य नहुषे गतिश्च पवने मानञ्च दुर्योधने ।

शौर्य शान्तनवे बलं हलधरे सत्यञ्च कुन्तीसुते,

विज्ञानं विदुरे भवन्तु भवतां कीर्तिश्च नारायणे ।

(द्रोणाचार्यका छोरा अवश्वत्थामाको बराबर दीर्घायु, राजा दशरथको जस्तो श्री (लक्ष्मी) अर्थात् धनसम्पत्ति, भगवान रामचन्द्रको जस्तो शुत्रक्षय, राजा नहुषको जस्तो ऐश्वर्य, वायुको समान गति, दुर्योधनको जस्तो सम्मान, सूर्यका छोरा कर्णको जस्तो दानशक्ति, बलरामको जस्तो बल (वीर्य), कुन्तीका छोरा युधिष्ठिरको झैँ सत्यता, विदुरको जस्तै नीतिज्ञान र नारायणको जस्तो कीर्ति प्राप्त होस् ।)

लक्ष्मीस्ते पङ्कजाक्षी निवसतु भवने भारती कण्ठेदेशे

वर्धन्तां वन्धुवर्गाः सकलरिपुगणाः यान्तु पातालदेशम् ।

देशे देशे च कीर्तिः प्रसरतु भवतां कुन्दपुष्येन्दुशुभ्रा

जीव त्वं पुत्रपौत्रैः सकलपरिवृतो हायनानां शतं च ।

(तिम्रो घरमा कमलका जस्ता आँखा भएकी लक्ष्मीको बास होस्, तिम्रो घाँटीमा सरस्वतीले वास गरुन्, तिम्रा बन्धु–बान्धव बढून्, सम्पूर्ण शत्रुहरू पाताल पुगून्, जूनझैँ स्वच्छ, चमेलीको बास्ना जस्तो तिम्रो कीर्ति देश देशावरसम्म फैलियोस्, छोरा नाति आदि सकल परिवारले सहित भई तिमी १०० वर्षसम्म बाँच ।) 

लक्ष्मीस्ते हृदि भारती च वदने मौलौ सदा केशव

श्चण्डी ते भुजदण्डयोर्गुणनिधिर्गेहे कुवेरस्थितिः ।

चित्ते धर्मरतिस्तवास्तु सततं दानप्रसंगः करे

सर्वास्ते विपदः प्रयान्तु विलयं त्वं दीर्घजीवी भव ।।

(तिम्रो हृदयमा लक्ष्मी, वाणीमा सरस्वती, शिरमा विष्णु, बाहुमा देवी, घरमा कुवेरको व्यवहार, मनमा धर्म, तिम्रो दुवै हातमा दानशक्ति होहोस्, तिम्रा सबै आपद्विपद्हरू लय (नष्ट) होऊन्, तिमी चिरञ्जीवी होऊ ।)

स्त्रीलाई आशीर्वाद दिने मन्त्र

भद्रमस्तु शिवं चास्तु महालक्ष्मी प्रसीदतु ।

रक्षन्तु त्वां सदा देवा आशिषः सन्तु सर्वदा ।

ओम् जयन्ती मंगलाकाली भद्रकाली कपालिनी

दुर्गा क्षमा शिवा धात्री स्वधा नमोस्तु ते ।।

जय त्वं देवि चामुण्डे जय भूतार्तिहारिणी ।

जय सर्वगते देवि कालरात्रि नमोस्तु ते ।।

तिम्रो भलो होस्, कल्याण होस्, महालक्ष्मी दुर्गा भवानी प्रसन्न हुन्, सधैँ देवताहरूले तिमीलाई रक्षा गरुन् । जयन्ती, मंगला, काली भद्रकाली, कपालिनी। दुर्गा, क्षमा, शिवा, धात्री, स्वाहा र स्वधा यी नामले प्रसिद्ध जगदम्बिके तपाईंलाई मेरो नमस्कार छ । देवी चामुण्डे, तपाईंको जय होस् । 

सम्पूर्ण प्राणीहरूको पीडा नाश गर्ने हे देवी ! तपाईंको जय होस् । सबैमा व्याप्त रहने हे देवी ! तपाईंको जय होस् । कालरात्रि तपार्ईंलाई नमस्कार छ ।