अमेरिकी संसदकी सभामुख न्यान्सी पेलोसीको ताइवान भ्रमणलाई लिएर चीन र अमेरिकाबीच तनाव उत्पन्न भएको छ । विगत २५ वर्षमा उच्चस्तरीय अमेरिकी राजनीतिज्ञको यो पहिलो ताइवान भ्रमण हो । चीनले पेलोसीको ताइवान भ्रमणलाई ‘निकै खतरनाक’ बताएको छ ।

चीनका उपविदेशमन्त्री शि फेङले यसलाई द्वेषपूर्ण भन्दै गम्भीर परिणाम भोग्नुपर्ने चेतावनी दिएका छन् । उनले चीन हातमा हात मिलाएर नबस्ने बताएका छन् । यसैबीच अमेरिकी राष्ट्रिय सुरक्षा विभागका प्रवक्ता जोन किर्बीले न्यान्सी पेलोसीको भ्रमण चीनको ‘एक चीन नीति’ सँगै मेल खाने र यसलाई संकटमा परिणत गर्नुपर्ने आवश्यकता नरहेको बताएका छ ।

किन भयो ताइवानको विषयमा विवाद ?

चीनले ताइवानलाई छुट्टै प्रान्त मान्छ र यो अन्ततः चिनियाँ नियन्त्रणमा आउने विश्वास गर्छ । चिनियाँ राष्ट्रपति सी जिनपिङले ताइवानको ‘एकीकरण’ पूरा हुने बताइसकेका छन् । उनले यसलाई हासिल गर्न बल प्रयोग गर्न पनि अस्वीकार गरेनन् ।

तर ताइवानले आफ्नो संविधान र आफ्नै निर्वाचित नेताहरूको सरकार भएको भन्दै आफूलाई एक स्वतन्त्र देश मान्दछ ।​

ताइवान किन महत्त्वपूर्ण छ ?

ताइवान चीनको दक्षिणपूर्वी तटबाट करिब १०० माइल टाढा रहेको एउटा टापु हो । चीनले ताइवान आफ्नो प्रान्त मध्ये एक मान्छ र अन्ततः एक दिन फेरि चीनको हिस्सा बन्ने कुरामा विश्वास राख्छ । अर्कोतर्फ, ताइवानले आफूलाई स्वतन्त्र राष्ट्र ठान्दछ ।

यसलाई ‘फर्स्ट आइल्याण्ड चेन’ वा ‘पहिलो द्वीप श्रृङ्खला’ भनिने टापुहरूमा गनिन्छ, जसमा अमेरिका नजिकका क्षेत्रहरू समावेश छन् जुन अमेरिकी विदेश नीतिका लागि महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । यी सबै टापुहरू अमेरिकाको विदेश नीतिका लागि धेरै महत्त्वपूर्ण छन् ।

यदि चीनले ताइवानलाई कब्जा गर्छ भने, धेरै पश्चिमी विज्ञहरूको विचारमा यो पश्चिमी प्रशान्त महासागरमा आफ्नो प्रभुत्व स्थापित गर्न स्वतन्त्र हुनेछ । त्यसपछि गुआम र हवाई टापुमा रहेका अमेरिकी सैन्य अड्डा पनि जोखिममा पर्न सक्छ ।

तर, चीनले आफ्नो नियत पूर्णतया शान्तिपूर्ण रहेको दाबी गरेको छ ।

ताइवान चीनबाट किन अलग्गियो ?

दोस्रो विश्वयुद्धपछि यी दुई अलग्गिएका थिए ।

त्यतिबेला चीनको मुख्य भूमिमा चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको त्यहाँको सत्तारुढ राष्ट्रवादी पार्टी (कुओमिन्ताङ) सँग लडाईँ चलिरहेको थियो ।

सन् १९४९ मा माओ त्सेतुङको नेतृत्वमा चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीले राजधानी बेइजिङमाथि कब्जा जमायो ।

त्यसपछि, कुओमिन्ताङका मानिसहरू मुख्य भूमि छोडेर ताइवानको दक्षिणपश्चिमी टापुमा गएका थिए ।

त्यसयता कुओमिन्ताङ ताइवानको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पार्टी बनेको छ । ताइवानको इतिहासको अधिकांश समय कुओमिन्ताङ पार्टीले शासन गरेको छ ।

हाल विश्वका १३ देश मात्रै ताइवानलाई छुट्टै र सार्वभौमसत्ता सम्पन्न देश मान्छन् ।

ताइवानलाई मान्यता नदिनका लागि अन्य देशहरूमा चीनको कूटनीतिक दबाब छ ।

चीनले अन्य देशहरूले ताइवानलाई मान्यता दिने कुनै पनि काम नगरून् भन्ने सुनिश्चित गर्ने प्रयास गर्दछ ।

ताइवानका रक्षामन्त्रीले चीनसँगको सम्बन्ध विगत ४० वर्षमा सबैभन्दा खराब चरणबाट गुज्रिरहेको बताएका छन् ।

के ताइवानले आफ्नो रक्षा गर्न सक्छ ?

चीनले सैन्य कारवाहीबाहेक अन्य कदम चालेर पनि ताइवानलाई एकीकरण गर्न सक्छ ।

यस्तो दुई देशबीचको आर्थिक सम्बन्धलाई मजबुत बनाउन सकिन्छ ।

तर यदि दुई देशबीच लडाइँ भयो भने चीनको सैन्य शक्तिअघि ताइवानको केही लाग्दैन ।

चीनको सेनामा हुने वार्षिक खर्च अमेरिकाबाहेक विश्वमा सबैभन्दा बढी हो । यसको सैन्य शक्ति एकदम विविध र विशाल छ ।

चाहे त्यो मिसाइल प्रविधि होस् वा नौसेना वा वायुसेना । साइबर आक्रमण गर्न पनि चीनको प्रतिस्पर्धामा निकै थोरै देशले मात्रै आँट गर्छन् ।

सैन्य शक्तिमा चीनको कुनै प्रतिस्पर्धा छैन

इन्टरनेशनल इन्स्टिच्युट अफ स्ट्राटेजिक स्टडीज (आईआईएसएस) का अनुसार चीनसँग सबै प्रकारका सैनिकसहित २०.३५ लाख सक्रिय सैनिक छन् ।

यस्तै, ताइवानमा १.६३ लाख सक्रिय सैनिक मात्र छन् ।

यसरी यस मामिलामा चीनको शक्ति ताइवानको भन्दा १२ गुणा बढी भयो ।

थल सेनाको कुरा गर्ने हो भने चीनमा ९.६५ लाख सैनिक छन् भने ताइवानमा ११ गुणा कम  ८८ हजार मात्रै सैनिक छन् ।

योसँगै चीनको नौसेनामा २.६० लाख छन् भने ताइवानमा ४० हजार मात्रै छन् ।

चीनको वायुसेनामा करिब ४००,००० मानिस छन्, तर ताइवानमा ३५,००० मात्रै छन् । यीबाहेक चीनसँग अन्य ४.१५ लाख सैनिक छन् । तर ताइवानमा यस्तो छैन ।

पश्चिमा देशका धेरै विज्ञहरूले दुई देशबीच आमनेसामने टकराव भएमा ताइवानले अत्यधिक प्रयास गरेपछि चीनको आक्रमणलाई थोरै मात्र सुस्त बनाउन सक्ने अनुमान गरेका छन् ।

उसले अमेरिकाबाट मद्दत पाउन सक्छ जसले ताइवानलाई हतियार बेच्छ । यद्यपि, अमेरिकाको औपचारिक नीति ‘कूटनीतिक अस्पष्टता’ रहेको छ । अर्को शब्दमा भन्ने हो भने अमेरिकाले आक्रमणको अवस्थामा ताइवानलाई के र कसरी मद्दत गर्ने भन्ने बारे जानीजानी आफ्नो नीति स्पष्ट पार्दैन ।

कूटनीतिक रूपमा, चीनले हाल ‘एक चीन नीति’ लाई समर्थन गर्दछ । यसको अर्थ यो भयो कि बेइजिङ सरकार वास्तविक चीनको प्रतिनिधि हो भन्ने अमेरिकाको आधिकारिक लाइन हो । यसको औपचारिक सम्बन्ध ताइवानसँग भन्दा पनि चीनसँग छ ।

अवस्था बिग्रँदै गएको हो ?

सन् २०२१ मा चीनले ताइवानको वायु रक्षा क्षेत्रमा आफ्ना लडाकु विमानहरू पठाएर उसलाई दबाब दिइरहेको देखिन्छ ।

कुनै पनि देशको वायु रक्षा क्षेत्र भनेको देशको सुरक्षाका लागि विदेशी विमानहरूको पहिचान, निगरानी र नियन्त्रण गर्ने क्षेत्र हो ।

ताइवानले सन् २०२० मा विमानहरूको घुसपैठ डाटा सार्वजनिक गर्‍यो । गत वर्षको अक्टोबरमा यस्तो घुसपैठ बढेको थियो ।

अक्टोबर सन् २०२१ मा, ५६ चिनियाँ विमानहरू एकै दिनमा ताइवानको क्षेत्रमा प्रवेश गरेको सूचना सार्वजनिक भयो ।

के ताइवानका जनता चिन्तित छन् ?

चीन र ताइवानबीचको तनाव बढे पनि हालैको अनुसन्धानले त्यहाँका जनतामा त्यसको खासै प्रभाव नपरेको बताउँछ ।

अक्टोबरमा, ताइवान पब्लिक ओपिनियन फाउन्डेशनले त्यहाँका जनतालाई ‘चीनसँग युद्ध भएरै छोड्ला त ?’ भनेर प्रश्न सोधेको थियो । ताइवानका करिब ६४ प्रतिशत जनताले यसको जवाफ ‘हुँदैन’ भनेर दिए ।

बीबीसी