शान्त भएर प्राकृतिक भोजन गर्ने, सम्पूर्ण जीवजगतलाई माया गर्ने, निर्लोभी भएर कमाइ गर्ने, एक पुरुष एक स्त्रीबिचको दिव्य जीवन जिउने, आलस्यरहित फुर्तिलो भएर वर्तमानको विशालतालाई चिन्ने व्यक्ति स्वस्थ रहन्छ । साथै, नियमित आसन, प्राणायाम र ध्यान गर्ने, शाकाहारी भोजन गर्ने, मदिरा तथा सुर्तीजन्य पदार्थ नखाने, निरन्तर निर्मल बन्ने प्रयत्न गर्ने मानिस सधैं आनन्दित, स्वस्थ र सम्पन्न हुन्छ ।

स्वस्थ शरीरमा स्वस्थ मन हुन्छ, जसले दिव्य जीवन प्राप्त गर्न सक्छ र यसैलाई स्वास्थ्य अवस्था भनिन्छ । र, यस्तो अवस्थामा रहने मानिस सधैं खुसी र सुखी रहन्छ ।

तर अहिलेको एक्काइसौं शताब्दीमा चरम विकासको युगसँगै विज्ञान र प्रविधिको उपलब्धिको कारणले मानिसलाई एक पाईला हिँड्न र कुनै काम पनि आफूलाई गर्न परेको छैन । मानिसले गर्ने काम सबै मानव निर्मित यन्त्रहरूबाटै भइरहेका छन् र मानिस प्रविधिको दास भएको छ ।

खाना मीठो, चिल्लो र मसालेदार खानुपर्ने, ऐस आरामको जिन्दगी बिताउनुपर्ने र कामै नगरी वा कुनै दुःख नगरी बस्नुपर्ने आजका मानिसका दैनिकी बनिरहेका छन् । त्यस्तै मानिसमा आएका अधिक चेतनाका कारण विकसित प्रविधिसँगै हाल सरुवा रोग नियन्त्रणतर्फ गइरहेका छन् तर नसर्ने खालका दीर्घकालीन रोगले मानिसलाई ग्रस्त बनाइरहेको छ ।

त्यसमाथि वातावरण प्रदूषणले मानिसको स्वास्थ्य अवस्थामा प्रतिकूल असर पु-याएको छ भने अर्कोतर्फ मानिस जति सचेत र प्रविधियुक्त हुँदैछ, त्यति मात्रामा मानिसमा छटपटी, बेचैन र जिन्दगी नै अस्तव्यस्त हुन पुगेको छ । मानिसहरू तनाव, चिन्ता, डिप्रेसन र अनिद्राका सिकार बनिरहेका छन् । तिनमा खुसी र हाँसो कहिल्यै नफर्कने गरी हराउन थालिसकेको छ ।

यसरी सरसर्ती हेर्दा मानिसको जीवनशैलीमा आएको व्यापक परिवर्तन र अस्वस्थकर खानपानले गर्दा निको नहुने खालका गम्भीर रोग देखापर्ने गरेको पाइन्छ । यस आलेखमा मन प्रसन्न हुँदा वा खुसी हुँदा शरीरमा उत्पादन हुने हर्मोन र ती हर्मोनले पार्ने असरको बारेमा केही प्रष्ट पार्ने जमर्को गरिएको छ ।

खुसी हुँदाका हर्मोन र त्यसका असर

लामो समयसम्म तनावमा रहँदा हाम्रो शरीरमा विभिन्न हर्मोन उत्पादन हुन्छ, यसले शरीरलाई हानी गर्ने भएकोले सकभर तनावमा रहनु हुँदैन । जसरी तनावमा रहँदा कोर्टिसोल जस्ता हर्मोनको उत्पादन हुन्छ, त्यसरी नै हामी खुसी हुँदा पनि विभिन्न हर्मोन उत्पादन हुन्छ । खुसी हुँदा उत्पादन हुने हर्मोनले शरीरमा सकारात्मक प्रभाव पार्ने भएकोले हामी निरन्तर खुसीका साथ बाँच्नुपर्ने हुन्छ । खुसी भएको बखत उत्पादन हुने मुख्य ४ वटा हर्मोन यसप्रकार छन्ः

डोपामाइन 

यसलाई असल अनुभव हुने हर्मोन पनि भनिन्छ । जुन खुसीका अनुभूति दिंदा, पढ्ने क्रममा, अंगहरू चलायमान बनाउन, स्मरण शक्तिका लागि निकै महत्वपूर्ण छ ।

सेरोटोनिन

यसले मुड राम्रो बनाइ दिनुका साथै राम्रो निद्रा पार्ने, भोक जगाउने, पाचन राम्रो बनाउने, सिकाई उपलब्धिमुलक बनाउने र स्मृति राम्रो बनाउने काम गर्छ । हामी सूर्यको किरणमा बस्दा यो हर्मोनको उत्पादन बढी हुन्छ ।

इन्डोर्फिन

यो शरीरमा प्राकृतिक तवरले दुखाई निवारण गर्ने हर्मोन हो । शरीरमा तनाव र दबाब हुँदा, सूर्यको किरणमा बस्दा, राम्रा काम गरेर पुरस्कृत हुँदा, खाना खाँदा, अभ्यास गर्दा वा यौन सम्पर्क गर्दा यो हर्मोन उत्पादन हुन्छ ।

अक्सिटोसिन

यसलाई प्रेम हर्मोन पनि भनिन्छ । यो बच्चा जन्माउँदा, स्तनपान गराउँदा र आमा र बच्चाको सम्बन्ध प्रगाढ भई माया ममता हुँदा उत्पादन हुन्छ । यो हर्मोनले विश्वास बढाउने, सहानुभूति दिने, सम्बन्ध बढाउने काम गर्छ भने माया गर्दा, अंगालो हाल्दा, किस खाँदा र यौन सम्पर्क गर्दा पनि उत्पादन हुन्छ ।

खुसी हर्मोन बढाउन निम्न व्यवहार अपनाउँदा उपर्युक्त हुन्छः

-    सूर्यको किरणमा दिनहुँ बस्ने: कम्तीमा १०–१५ मिनेट ।

-    अभ्यास वा व्यायाम गर्ने: अभ्यास र इन्डोर्फिन, अभ्यास र डोपामाइन, अभ्यास र सेरोटोनिन एक आपसमा सम्बन्धित छन् ।

-    हाँस्ने: हाँसोले तनाव र चिन्ता हटाइ मुड राम्रो बनाउने, इन्डोर्फिन र डोपामाइन हर्मोन बढाउँछ ।

-    खानेकुरामा ध्यान दिने: खाना बनाउने क्रममा आफूलाई मनपर्ने व्यक्तिसँगै बसेर बनाउँदा अक्सिटोसिन हर्मोन बढ्छ, केही मसलायुक्त खानाले इन्डोर्फिन हर्मोन बढाउँछ, दही, गेडागुडी, कम चिल्लो, बदाम आदिले डोपामाइन हर्मोन बढ्छ । ट्रिप्टोफेनयुक्त खानाले सेरोटोनिन हर्मोन बढ्छ भने दही, किम्ची जस्ता प्रोबायोटिक्स खानाले विभिन्न हर्मोन उत्पादन हुन्छ ।

-    संगीतमा रमाउने: संगीतमा रमाउँदा डोपामाइन बढ्छ, साधारण संगीतमा आनन्द लिंदा पनि मुड राम्रो हुने र सेरोटोनिन बढ्छ । संगीतकारले संगीत रचना गर्दा पनि इन्डोर्फिन बढ्छ भने नाचगान गर्दा पनि इन्डोर्फिन बढ्छ ।

-    ध्यान गर्ने: ध्यान गरेमा तनाव कम भई राम्रो निद्रा लाग्छ, डोपामाइन र इन्डोर्फिन जस्ता हर्मोन बढ्छन् ।

-    माया ममता बाँड्ने: किस गर्दा, अंगालो हाल्दा, माया गर्दा, यौन सम्पर्क गर्दा अक्सिटोसिन हर्मोन बढ्छ र यसले गर्दा थप आनन्द र खुसीयाली छाउँछ । त्यस्तै नाचगान, जोडीसँग हल्का मद्यपान गर्दा र यौन सम्पर्कले इन्डोर्फिन पनि बढाउँछ भने यौन सम्पर्कपछि स्खलन हुँदा डोपामाइन हर्मोन उत्पादन हुन्छ ।

-    जनावरहरूसँग समय व्यतित गर्ने: घरपालुवा जनावर जस्तै कुकुरलाई स्पर्श तथा माया ममता गर्दा, मनपर्ने कुकुर देख्दा वा कुकुरले अँगालो हाल्दा पनि अक्सिटोसिन हर्मोन बढ्छ ।

-    समयमा सुत्ने र उठ्ने: निद्रा नपर्दा डोपामाइन लगायत अन्य हर्मोनमा असन्तुलन पैदा भई मुड खराब हुने र अन्य शारीरिक समस्या देखा पर्न थाल्छ । त्यसकारण सुताई प्रभावकारी हुनु आवश्यक छ ।

-    तनाव हटाउने: तनावमा रहँदा डोपामाइन र सेरोटोनिन हर्मोनको तह घट्ने, मुडमा नकारात्मक असर पर्ने र स्वास्थ्य समस्या आउने भएकाले तनाव हटाउन हाँस्ने, तनाव गराउने परिस्थितिबाट अन्यत्र जाने, अभ्यास गर्ने, ध्यान गर्ने, सामाजिक अन्तरक्रिया गर्ने जस्ता उपाय अपनाउनु पर्छ ।

-    सञ्चार गर्ने: विभिन्न सञ्चार र सामाजिक सञ्जालमा रमाउने मानिसको चारवटै खुसी हर्मोन बढ्ने भएकाले आवश्यकता अनुसार सञ्चार गर्नुपर्छ ।

जीवनलाई यसरी बनाउन सकिन्छ खुसीमय:

-    तनावका विषयवस्तु सकभर बिर्सिने ।

-    विवाह समारोह, जन्मदिनका भोजहरु आदिमा भाग लिने । आएको अवसरको राम्रो सदुपयोग गर्नुपर्छ ।

-    आफ्ना साथी वा बच्चाहरुको खुसीयालीमा भाग लिने र त्यसबाट भरपूर मज्जा लिने ।

-    आफ्ना सबै प्रतिबद्धता पुरा गर्ने र पुरा गर्न नसकिने अवस्थामा प्रतिबद्ध नहुने ।

-    झुटा वा हुनै नसक्ने प्रतिज्ञा नगर्ने ।

-    आफ्नो खुसीको लागि नयाँ नयाँ ठाउँ सिर्जना गर्ने ।

-    व्यक्तिहरुले दिने राम्रा सल्लाह पालना गर्ने र अनावश्यक सल्लाह भए तिरस्कार गर्ने ।

-    कुनै सीमा तोकेर पारिवारिक विदामा पैसा पनि खर्च गर्ने ।

-    सामाजिक रुपमा अस्वीकार्य काम लागुपदार्थ, जाँडरक्सी, चुरोट सेवन नगर्ने र वेश्यावृत्ति नगर्ने ।

-    आफ्ना परिवारलाई सकेसम्म खुसी राख्ने र भरपुर आनन्द लिने ।

    अन्तमा, आजकाल हामीलाई खुसी हुन समस्या छ । किनकि हामीले जहिले पनि जहाँ पनि मस्तिष्कमा दःुखद परिस्थिति नै भरिरहेका हुन्छौं, सुखको अनुभव गर्न सकिरहेका हुँदैनौं । सबै सुखको आधार भनेको सु–स्वास्थ्य नै हो ।

आयुर्वेद उपचार पद्धतिका अनुसार जसका त्रिदोष (वात, पित्त, कफ) ठीक छन्, खानेकुरा पचाउने पेटका अग्नि (जठराग्नि) ठीक छन्, शरीरलाई धारण गर्ने धातुहरू (रस, रक्त, मासु, बोसो, ह-ी, मज्जा तथा वीर्य) सही अनुपातमा छन्, बाह्य तथा भित्री अंगहरूले ठीक ठीक किसिमले काम गरिरहेका छन् र आत्मा पनि खुसी छ भने त्यस्तो व्यक्तिलाई स्वस्थ व्यक्ति भनिन्छ ।

स्वस्थ शरीर र मनका लागि तीन स्तम्भ आहार, निद्रा र ब्रह्मचर्य अपनाउनुपर्छ । ती बाहेक व्यायाम, स्नान र ध्यान पनि स्वास्थ्यको लागि नभइ नहुने तत्व हुन् । जसले सधैं खुसीको अनुभूति दिलाउँछ र तनाव हुन दिंदैन ।

लेखक सेवानिवृत्त जनस्वास्थ्य निरीक्षक हुन्