काठमाडौं । सामान्यतया, कुपोषणको सिकार भएको मानिस दुब्लो, पातलो हुन्छ भन्ने आम मान्यता छ । नेपाली समाजमा मोटाघाटा मानिसलाई सुखी अनि स्वस्थ ठान्ने चलन छ । यदि तपाईमा पनि यस्तै सोच छ भने तपाई भ्रममा हुनुहुन्छ । मोटाघाटा सबै मानिस स्वस्थ र सुखी हुँदैनन् । अनि दुब्लो र पातलो मानिसमात्र कुपोषणको सिकार भएको हुँदैन । कुपोषणको सिकार भएका मानिस पनि मोटाघाटा हुन सक्छन् ।

नेपालमा महिला तथा बालबालिकाहरूमा मोटोपन दर डरलाग्दो तरिकाले बढ्दै गएको छ । मोटोपनको दर बढ्नु स्वस्थ एवं सुखमय जीवनको पर्याय नभएको स्वास्थ्यविद्हरु बताउँछन् ।

उमेरसमूह अनुसार निर्धारितभन्दा कम वा बढी तौल भएका मानिसमा कुपोषण हुन सक्ने परिवार कल्याण महाशाखा अन्तर्गत पोषण शाखाका प्रमुख केदारराज पराजुली बताउँछन् । कुपोषण हरेक उमेर समूहका मानिसमा हुन सक्ने उनको भनाइ छ ।

पछिल्लो समय नेपाली महिलाहरूमा मोटोपन बढेको पाइन्छ । सन् १९९६ मा नेपाली महिलाहरूको मोटोपन दर २ प्रतिशतमात्रै थियो । महिलाहरूमा मोटोपनको दर प्रत्येक वर्ष सरदर एक प्रतिशतका दरले वृद्धि हुँदै गएको पोषण शाखाले जनाएको छ ।

हाल नेपालमा महिलाहरुमा मोटोपनको दर २२ प्रतिशत पुगेको छ । बहुक्षेत्रीय पोषण योजना अनुसार सन् २०२२ सम्ममा १८ मा झार्ने लक्ष्य छ । यस्तै विश्व स्वास्थ्य संगठनले २०२५ सम्ममा १५ मा झार्ने लक्ष्य राखेको छ भने दिगो विकास कार्यक्रममा सन् २०३० सम्ममा करिब १२ प्रतिशतमा झार्ने लक्ष्य राखिएको छ ।

यसरी महिलाहरूमा मोटोपनको दर बढ्दै जानु राम्रो संकेत नभएको पोषणविद् डाक्टर अरुणा उप्रेती बताउँछिन् । सहरी क्षेत्रमा व्यस्तताको नाममा होटल, रेस्टुरेन्टमा अस्वस्थकर तरिकाले बनाएका खानेकुरा खानेकोे संख्यामा वृद्धि हुँदै गएकाले महिलाहरूमा मोटोपन बढेको उनी ठान्छिन् ।

‘अस्वस्थकर खानपानका कारण मोटोपन बढ्दा स्वास्थ्य ठिक छ भन्ने ठान्नु गलत हो,’ उनी भन्छिन्, ‘जिब्रोलाई मिठो स्वाद दिने घरबाहिरका खानेकुरा खाएर तौल बढेमा कुपोषण पनि हुन सक्छ ।’

विगतमा धेरैजसो महिलाले घरमै बनाएको स्वस्थकर खाना जस्तै कोदो, मकै, फापर, गेडागुडी, घरमै उत्पादन गरेका अग्र्यानिक खानेकुरामा जोड दिएका कारण मोटोपन न्यून संख्यामा मात्रै भएको उनी सुनाउँछिन् ।

पोषण शाखाका प्रमुख पराजुली पनि शहरी क्षेत्रमा बनिबनाउ पत्रु खानाले प्रवेश पाउन थालेसँगै क्रमशः महिलाहरूमा मोटोपन बढ्दै गएको बताउँछन् ।

महिलाहरूमा मात्रै मोटोपन नबढेर पाँच वर्षमूनिका बालबालिकामा पनि मोटोपनको दर बढ्दै गएको परिवार कल्याण महाशाखा अन्तर्गतको पोषण शाखाले जनाएको छ । हाल बालबालिकाहरूको मोटोपनको दर २.१ प्रतिशत छ । बालबालिकाको मोटोपन र पाँच वर्षमूनिका बालबालिकामा हुने कम तौलको दर नेपालका लागि चुनौती बनेको पोषण शाखाका प्रमुख पराजुली बताउँछन् ।

हाल नेपालमा बालबालिकाको कम तौल दर २७ प्रतिशत छ । सरकारले सन् २०२२ सम्ममा कम तौल भएका बालबालिकाको दर २० प्रतिशतमा झार्ने लक्ष्य राखेको छ । यस्तै, दिगो विकास लक्ष्य अनुसार सन् २०३० सम्ममा कम तौल भएका बालबालिकाको दर १० प्रतिशतमा झार्ने लक्ष्य छ ।

नेपालमा महिला, बालबालिका तथा किशोर किशोरीहरूको न्यूनपोषण र अधिक पोषण बढ्दै गएको पोषण शाखा प्रमुख शर्मा बताउँछन् । नेपालका ठूला शहरमा मोटोपन भएका महिला र बालबालिकाको संख्या बढी रहेको डा. उप्रेतीको भनाइ छ । अहिलेसम्म ग्रामिण क्षेत्रका महिलामा न्यून संख्यामा मोटोपनको समस्या देखिएको उनी बताउँछिन् ।

नेपालमा जब मानिस बिरामी पर्छन्, तब पोषणयुक्त खानपानमा ध्यान दिन्छन् । मोटोपन भएका महिलामा विभिन्न स्वास्थ्यसम्वन्धी समस्या सिर्जना हुने पराजुली बताउँछन् । शरीरमा पोषण तत्वको कमी हुँदा पुड्केपन, ख्याउटेपन, रक्तअल्पत्ता, तौल बढी वा कम हुने गर्छ । त्यसलै यी समस्याका बारेमा ग्रामीण भेगदेखि सहरी भेगसम्म  पोषणसम्बन्धी बुझाइलाई फराकिलो बनाउनुपर्ने प्रमुख पराजुली बताउँछन् ।

सहरी क्षेत्रमा भिटामिन ए, बी, सी, क्याल्सियम लगायतका पोषक तत्व खानेकुराको माध्यमबाट नखाएर ट्याब्लेट सेवन गर्ने प्रचलन बढेको डा. उप्रेतीले सुनाइन् ।

बहुक्षेत्रीय पोषण योजना २०२२ सम्ममा बालबालिकाको मोटोपन दरलाई १ दशमलब ४ प्रतिशतमा पु¥याउने  लक्ष्य नेपालले राखेको छ । यस्तै, विश्व स्वास्थ्य संगठनले सन् २०२५ सम्ममा नेपालमा बालबालिकाको मोटोपन दरलाई १ प्रतिशतमा झार्ने लक्ष्य राखेको छ । दिगो विकास लक्ष्यअनुसार सन् २०३० सम्ममा यो दर करिब १ प्रतिशतमा झर्ने योजना छ ।

उल्लेखित लक्ष्यलाई हासिल गर्न स्थानीय र प्रादेशिक तहले बालबालिकाका लागि सञ्चालन भएका विभिन्न कार्यक्रमको अपनत्व ग्रहण गर्नुपर्ने पोषण शाखा प्रमुख पराजुली बताउँछन् ।

अमेरिकामा बालबालिकामा मोटोपनको दर २५ प्रतिशत छ । त्यहाँ धेरैजसो बालबालिकाले घरबाहिर बनेको पत्रु खानेकुरामा जोड दिने गरेको पाइन्छ । पत्रु खानपानका कारण अनावश्यक रुप तौल बढेका बालबालिकामा विभिन्न खालका स्वास्थ्य समस्या देखापरेको डा.उपे्रतीको भनाइ छ ।

हाल नेपालमा पनि सहरी क्षेत्रतिर पत्रु खानामा जोड दिइएकाले महिला तथा बालबालिकामा मोटोपन बढेको उनले सुनाइन् ।