काठमाडौँ । झापाकी सिर्जना लुइँटेल पहिलो सन्तान भएको ८ वर्षपछि दोस्रो सन्तान जन्माउने तयारीमा थिइन् । स्वास्थ्य परीक्षणका लागि अस्पताल गइन् । तर अस्पतालको रिपोर्टमा पाठेघरको दायाँ ओभरीमा ‘सिस्ट’ देखियो । एउटा अस्पतालको विश्वास नलागेर उनी धेरै अस्पताल धाइन् । परीक्षणका क्रममा कतै कुनै समस्या नभएको रिपोर्ट आयो भने कतै समस्या देखियो ।

‘टिचिङ अस्पतालले ओभरीमा देखिएको सिस्ट सामान्य नभएको भन्दै अप्रेसन गर्न आग्रह गर्यो’, रातोपाटीसँगको कुराकानीमा उनले विगतलाई कोट्याइन् । तर पनि उनी एक महिनासम्म अस्पताल र चिकित्सकको सल्लाहमा नै बसिन् ।

५ महिनाकी गर्भवती हुँदा उनको एक्कासि दाहिने खुट्टा चलेन । फेरि टिचिङ गइन् । त्रिवि शिक्षण अस्पतालले पहिले नै ओभरीमा देखिएको सिस्टको अप्रेसन गर्न पुनः सुझाए । ‘५ महिनाको शिशुलाई जोगाए अप्रेसन त भयो । आमा र बच्चा दुवैको अवस्था सामान्य नै थियो तर २२ दिनपछि आएको रिपोर्टमा क्यान्सर देखियो’, लुइँटेलले विगत खोतलिन् ।

३३ वर्ष लागेकी सिर्जनालाई क्यान्सर भएको थाहा पाएपछि पीडाको सीमा नै रहेन । ‘८ वर्षकी छोरी र श्रीमानलाई झलझली सम्झिएँ । अब मरिन्छ भन्ने लाग्यो । भेट्न आउनेहरूले पनि बाँच्ने भन्दा मर्छे नै भनेजसरी सम्झाउँथे ।’ पाठेघरको ओभरीको क्यान्सर, त्यसमा पनि ५ महिनाकी गर्भवती, क्यान्सर लागेकी गर्भवती आमाबाट जन्मेको बच्चा स्वस्थ्य रहने विकल्प थिएन ।

अस्पताल र चिकित्सकको सल्लाहपछि ओभरीको अप्रेसन गरेको २५ दिनपछि गर्भपतन गरिन् । त्यसको केही दिन फरकमा फेरि क्यान्सरको अर्काे अप्रेसन गरियो ।

*****

क्यान्सर रोगको अवस्थाबारे नेपालसँग आफ्नो आधिकारिक तथ्याङ्क नभए पनि बर्सेनि ५० हजार नयाँ बिरामी थपिँदै गएको क्यान्सर विज्ञ चिकित्सकहरुले बताउँदै आइरहेका छन् । तर यकिन तथ्याङ्क भने अहिलेसम्म सार्वजनिक हुन सकेको छैन । क्यान्सर जस्तो प्राणघातक रोगको यकिन तथ्याङ्क नहुँदा अनुमानको भरमा चल्न बाध्य हुनुपरेको छ । 

*****

जिन्दगीमा बाँच्ने आशा मारेकी सिर्जनालाई दोस्रो अप्रेसनपछि, नियमित उपचार, परिवारको साथ र मायाले गर्दा दुई महिनामा सिर्जनाको अप्रेसन र सबै प्रकारको उपचार सकियो । क्यान्सर अन्य अङ्गमा फैलिन नदिन पाठेघर पनि फालियो । अब उनीबाट सन्तान हुँदैन । सन्तान नुहुनुमा दुःखी हुनुभन्दा पनि क्यान्सरलाई जितेकोमा सिर्जना खुसी छिन् ।

सिर्जना एक उदाहरण मात्रै हुन् । नेपालमा यस्ता क्यान्सरलाई जितेकाहरु धेरै छन् भने समयमा उपचार रोग पहिचानपछि उपचार नपाउँदा निधन हुनेको सङ्ख्याको पनि कमी छैन ।

नेपालमा यति नै क्यान्सर रोगी छन् भन्ने सरकारसँग यकिन तथ्याङक नभए पनि उपचारत चिकित्सकहरुको भनाइ अनुसार वर्षमा ५० हजार नयाँ क्यान्सर रोगी थपिँदै गइरहेका छन् । यस्तै अमेरिकाको क्यान्सर सोसाइटीको एक तथ्याङ्क अनुसार एक वर्षमा विश्वमा १ करोड २० लाखभन्दा बढीलाई क्यान्सर रोग लाग्छ । तीमध्ये ७६ लाख व्यक्तिले यही रोगका कारण ज्यान गुमाउनु परेको छ ।

पहिलो नम्बरमा फोक्सोको क्यान्सर

क्यान्सर विज्ञका अनुसार शरीरमा छिटोछिटो बढ्ने, समस्या हुने, एक स्थानबाट अर्का स्थानमा सर्न सक्ने गिर्खालाई मालिनान ट्युमर वा नियोप्लाज्म भनिन्छ जुन क्यान्सरको रूप हो ।

नेपालमा अहिलेसम्म पहिलो नम्बरमा फोक्सोको क्यान्सर रहेको छ । यस्तै क्रमशः पाठेघरको मुखको क्यान्सर, स्तन क्यान्सर, आमाशयको क्यान्सर, मस्तिष्कको क्यान्सर, छालाको क्यान्सर, दिसा गर्ने नलीको क्यान्सर, लिम्फ ग्रन्थिको क्यान्सर, रगतको क्यान्सर, घाँटीको क्यान्सरका रोगीहरु पनि धेरै रहेका छन् ।

क्यान्सर रोगको अवस्थाबारे नेपालसँग आफ्नो आधिकारिक तथ्याङ्क नभए पनि बर्सेनि ५० हजार नयाँ बिरामी थपिँदै गएको क्यान्सर विज्ञ चिकित्सकहरुले बताउँदै आइरहेका छन् । तर यकिन तथ्याङ्क भने अहिलेसम्म सार्वजनिक हुन सकेको छैन । क्यान्सर जस्तो प्राणघातक रोगको यकिन तथ्याङ्क नहुँदा अनुमानको भरमा चल्न बाध्य हुनुपरेको छ । 

सरकारले क्यान्सर रोगको पहिचानपछि विपन्न नागरिकलाई एक लाख आर्थिक सहयोग पनि गर्दै आएको छ । यो रकम सुरुको स्टेजमा क्यान्सर पत्ता लागे उपचार गर्न पर्याप्त भए पनि नेपालमा भने क्यान्सर रोगको पहिचान नै ढिला हुने हुँदा धेरै पैसा लाग्ने गरेको पाइन्छ । जसले गर्दा सरकारले सहयोग गर्दै आएको एक लाख रुपैयाँ अपुग भएको क्यान्सर रोगीहरुकै भनाइ छ । 

जनसङ्ख्याका आधारमा पहिलो अनुसन्धान, अनुसन्धान परिषद्

अस्पतालको आधारमा अनुसन्धान भए पनि जनसङ्ख्याका आधारमा अहिलेसम्म अनुसन्धान भएको छैन । अनुसन्धानले पनि कुन क्षेत्रको नागरिकमा कस्तो क्यान्सर देखा पर्यो भन्ने जानकारी पाउने हो भने सोअनुसार कार्यक्रम सञ्चाल गर्न सहज हुने देखिन्छ ।

नेपाल स्वास्थ्य अनुसन्धान परिषद्का कार्यकारी प्रमुख डा. अञ्जनीकुमार झाले अहिले ९ जिल्लामा क्यान्सरको अनुसन्धान सुरु भएको बताएका छन् । यसभन्दा पहिला अस्पतालहरूले क्यान्सरको अनुसन्धान गरे पनि जनसङ्ख्यामा आधारित रहेर अनुसन्धान गरिएको भने यो पहिलो पटक हो ।

दुई वर्षे अनुसन्धान स्न २०१८ बाट सुरु भएको थियो । अबको केही दिनमा अनुसन्धानको काम सकिने र नेपालको क्यान्सर रोगको अवस्थाबारे यकिन तथ्याङ्क सार्वजनिक हुने प्रमुख झाले बताए । अनुसन्धानको ड्राफ्ट हेर्दा क्यान्सर रोगीको अवस्था भयावह रहेको कार्यकारी निर्देशक डा. झाले बताए । अनुसन्धानमा रुकुम १ र २, काठमाडौँ, ललितपुर, भक्तपुर, सिराहा, सप्तरी र महोत्तरीमा थालिएको हो ।

*****

नेपाल सरकारले ८ वटा जटिल रोगको उपचारका लागि सरकारले नागरिकलाई सहुलियत प्रदान गर्दै आएको छ । सहुलियत नै क्यान्सरका क्षेत्रमा नेपाल सरकारले गर्दै आएको प्रमुख कार्यक्रम हो । तर प्रमुख डा. देवकोटाका अनुसार सहुलियत लिनेमा सबैभन्दा धेरै अर्थात ५० प्रतिशत क्यान्सरका बिरामी रहेका छन् ।

*****

क्यान्सरका क्षेत्रमा एक अर्ब १५ करोड खर्च, स्वास्थ्य मन्त्रालय

क्यान्सर नियन्त्रणका लागि स्वास्थ्य मन्त्रालय मात्रै लागेर नहुने स्वास्थ्य तथा जनसङ्ख्या मन्त्रालयको भनाइ  छ । मन्त्रालयका नीति तथा योजना महाशाखाका प्रमुख डा. विकास देवकोटाले क्यान्सर नियन्त्रणका लागि सरकारले धेरै पैसा खर्च गर्नुभन्दा पनि नागरिकमा जनचेतना फैल्याउन र अन्य निकायसँग पनि सहकार्य गर्न आवश्यक भएको उनले बताए ।

खाना, मद्यपान, धूमपान, बढी मात्रामा सेकुवाको सेवन गर्ने, कृषिमा जथाभावी पेस्टिसाइडको प्रयोग, पशुपालनमा विभिन्न औषधिको प्रयोग गर्ने दूध धेरै आउनको लागि पनि औषधिको प्रयोग गर्ने कुरा नै क्यान्सरको प्रमुख कारण भएको मन्त्रालयको भनाइ छ ।

 नेपाल सरकारले ८ वटा जटिल रोगको उपचारका लागि सरकारले नागरिकलाई सहुलियत प्रदान गर्दै आएको छ । सहुलियत नै क्यान्सरका क्षेत्रमा नेपाल सरकारले गर्दै आएको प्रमुख कार्यक्रम हो । तर प्रमुख डा. देवकोटाका अनुसार सहुलियत लिनेमा सबैभन्दा धेरै अर्थात ५० प्रतिशत क्यान्सरका बिरामी रहेका छन् ।

यो कुराले पनि नेपालमा क्यान्सर रोग धेरै भयावह बन्दै गएको सरकारको अनुमान छ । जिल्ला अस्पतालमा स्तन क्यान्सर र पाठेघरको मुखको क्यान्सर शीघ्र पहिचान गर्ने विधिहरु लागू गरिए पनि यो कार्यक्रम प्रभावकारी रूपमा सञ्चालन हुन सकेको छैन ।  

८ वटा कडा रोगको उपचारका लागि सरकारले २ अर्ब ३० करोड खर्च गर्दै आएको छ । तीमध्ये पनि ५० प्रतिशत अर्थात एक अर्ब १५ करोड बजेट क्यान्सरको बिरामीका लागि मात्रै खर्च हुँदै आएको स्वास्थ्य मन्त्रालयका नीति योजना महाशाखा प्रमुख डा. देवकोटाले बताए ।

पाठेघरको मुखको क्यान्सरको खोप दुई वर्ष पछिसर्यो

महिलामा देखिने पाठेघरको क्यान्सर पहिलो नम्बरमा रहेको छ । पाठेघरको क्यान्सर नियन्त्रणका लागि भ्याक्सिन लगाउने योजना स्वास्थ्य तथा जनसङ्ख्या मन्त्रालयले अघि सारेको थियो । ०७४ मै दुई वर्षमा महिलाको पाठेघरको मुखको क्यान्सरविरुद्ध लगाइने खोप सुरु गरिने सरकारको भनाइ थियो । तयारी स्वरूप सरकारले सन् २०१५–०१६ मा पाठेघरको मुखको क्यान्सर विरुद्ध लगाइने खोपको कास्की र चितवनमा पाइलोटिङ गरिएको थियो । तर यो भ्याक्सिन सुरु गर्न अझै २ वर्ष लाग्ने मन्त्रालयले जनाएको छ ।

सरकारले बजेट विनियोजन गरे पनि अहिले सो भ्याक्सिन विश्व बजारमा उपलब्ध नभएको हुँदा नेपालमा यो खोप सुरु गर्न अझै १ देखि २ वर्ष लाग्ने मन्त्रालयको भनाइ छ  । 

पाठेघरको मुखको क्यान्सर ह्युमन प्यापिलोमा भाइरस (एचपीभी) को सङ्क्रमणका कारण हुन्छ । विश्व स्वास्थ्य सङ्घको एक तथ्याङ्कअनुसार विश्वमा यो रोगबाट बर्सेनि २ लाख ७० हजारभन्दा बढी महिलाहरुको अकालमै मृत्यु हुने गरेको छ । जसमा ८५ प्रतिशत कम विकसित अर्थात नेपाल जस्ता देशहरु पर्छन् ।

*****

वरिष्ठ क्यान्सर रोग विशेषज्ञ डा. राजेन्द्र बराल भने सरकारले क्यान्सर रोग नियन्त्रणका लागि ठूलो समस्या नभएको बताए । उनी भन्छन्, ‘म क्यान्सर रोग नियन्त्रणमा चुनौती छ भन्दिनँ । अहिले सञ्चालन भइरहेको जनचेतनामूलक कार्यक्रममा क्यान्सर रोगको कारकतत्व के हो । क्यान्सर कसरी लाग्छ, यसको लक्षण र उपचारका बारेमा देशभरकै नागरिकलाई जानकारी गराउन सक्ने हो भने क्यान्सर रोग नियन्त्रणमा खासै चुनौती छैन ।’

*****

कसरी नियन्त्रण गर्ने ?

क्यान्सर रोग स्वास्थ्य तथा जनसङ्ख्या मन्त्रालयले एक्लैले नियन्त्रण गर्न सक्ने अवस्थामा नरहेको मन्त्रालयका अधिकारीहरुले बताउँदै आइरहेका छन् ।

जनस्वास्थ्यको ऐनमा मन्त्रीस्तर कमिटीले नै क्यान्सरको सवालमा सबै क्षेत्रसँग छलफल गर्नुपर्ने कुरा उल्लेख गरिएको छ । स्वास्थ्यको विभिन्नथरीका रोगहरुलाई नियन्त्रण गर्नका लागि कृषि, पशु, वातावरण लगायत क्षेत्रसँगको सहकार्यमा कार्यक्रम सञ्चालनमा सहयोग गर्नुपर्ने हुन्छ । तर अहिलेसम्म सक्रियता खासै पाइँदैन ।

यता नेपाल सरकारको पूर्ण लगानीमा अहिलेसम्म एउटा पनि अस्पताल छैनन् । चितवन क्यान्सर अस्पतालमा सरकारको लगानी भए पनि नेपाल सरकारकौ पूर्ण लगानीमा भने क्यान्सर रोगको उपचारको अस्पताल नहुँदा नागरिक निजी अस्पतालमा महँगो शुल्कमा उपचार गर्न बाध्य छन् । तर सरकारले भने सबै टर्सरी लेबलको अस्पतालमा क्यान्सर रोगको उपचारका लागि छुट्टै विभागसँगै क्यान्सर विशेष राख्ने सवालमा मन्त्रालयमा छलफल भइरहेको डा. देवकोटाको भनाइ छ ।

सक्रिय भए नियन्त्रणमा समस्या छैन् : डा राजेन्द्र बराल

वरिष्ठ क्यान्सर रोग विशेषज्ञ डा. राजेन्द्र बराल भने सरकारले क्यान्सर रोग नियन्त्रणका लागि ठूलो समस्या नभएको बताए । उनी भन्छन्, ‘म क्यान्सर रोग नियन्त्रणमा चुनौती छ भन्दिनँ । अहिले सञ्चालन भइरहेको जनचेतनामूलक कार्यक्रममा क्यान्सर रोगको कारकतत्व के हो । क्यान्सर कसरी लाग्छ, यसको लक्षण र उपचारका बारेमा देशभरकै नागरिकलाई जानकारी गराउन सक्ने हो भने क्यान्सर रोग नियन्त्रणमा खासै चुनौती छैन ।’

‘नेपाल सरकारका तर्फबाट जनचेतना गजाउने काम भए पनि यो अझै अपुग भएको छ । गाउँ गाउँ घर घरमा जनचेतना कम छ’, रातोपाटीसँगको कुराकानीमा भने ‘५० प्रतिशत खानपान, मद्यपानका कारण क्यान्सर लाग्छ भन्ने कुरा सबै नागरिकमा जनचेतना जगाउन सक्नुपर्छ । त्यो हामी तपार्इं जस्ता सबै निकायको जिम्मेवारीको कुरा हो ।’

वरिष्ठ क्यान्सर रोग विशेषज्ञ बरालले भयावह बन्दै गएको क्यान्सरको विषयलाई कक्षा ११ र कक्षा १२ को पाठ्यपुस्तकमा समेट्न पटक पटक आग्रह गरे पनि नसमेटिएको प्रति गुनासो व्यक्त गरे ।

उनका अनुसार नेपालमा पहिलो स्थानमा फोक्सोको क्यान्सर रहेको छ । यो क्यान्सर महिला पुरुष दुवै जनामा देखिएको छ । महिलामा पाठेघरको क्यान्सर पहिलो र स्तन क्यान्सर दोस्रो नम्बरमा रहेको छ । यसरी नै बर्सेनि स्तन क्यान्सरका बिरामी बढ्दै जाने हो भने भोलिका दिनमा महिलामा देखिने क्यान्सरमध्ये स्तन क्यान्सर पहिलो नम्बरमा आउन सक्ने डा. बराल बताउँछन् ।

डा बरालका अनुसार स्थानअनुसार फरक क्यान्सर रोगीहरु देखिएका छन् । काठमाडौँमा मद्यपानको प्रयोग धेरै हुनेभएको हुँदा पेटको पाचन प्रणालीको क्यान्सर बढी देखिएको छ भने भरतपुरमा गुड्का, पानपराग, सुर्ती धेरै खाने हुँदा मुखको क्यान्सर बढी देखिएको छ ।

दिनप्रदिन भयावह बन्दै गएको क्यान्सर नियन्त्रणका लागि सरकारले एक दिन दिवस मनाएर नियन्त्रण गर्न नसक्ने भन्दै वरिष्ठ क्यान्सर रोग विशेषज्ञ डा. बराल भन्छन्, ‘सधैँ दिवस मनाएजसरी सरकारी र गैरसरकारी निकाय लाग्नु प-यो । परिमार्जित र व्यवस्थित तरिकाले जनचेतनामूलक कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने हो भने नियन्त्रणमा समस्या नहुने उनको तर्क छ ।