काठमाडौं । धानको बोटमा बाला नलागेपछि किसानहरुले धमाधम नष्ट गरेका छन् । तराई तथा भित्री मधेसका १२–१३ जिल्लामा लगाएको हाईब्रिड जातको धान बालीमा दाना (बाला) नै नलागेपछि किसानहरुले बाली नष्ट गरेका हुन् । 

चितवन, नवलपरासी, बाँके बर्दिया, कन्चनपुर लगायतका जिल्लामा लगाइएको धानमा यस्तो समस्या देखिएको हो । यी क्षेत्रको करिब ४–५ सय हेक्टर क्षेत्रफलमा किसानहरुले ‘गरिमा’ नाम गरेको हाइब्रिड धान लगाएका थिए ।

हाइब्रिड बीउ भन्दै लगाइएको गरिमा जातको धानमा तोकिएको समय बितिसक्दा बाला नलागेपछि किसानहरु हरियो धान मासेर जग्गा खाली गर्न बाध्य भएका हुन् । धान पाक्ने र बटुल्ने बेला भइसक्दा समेत बाला नलागेपछि बाध्य भएर बाली फँडानी गर्नु परेको पीडित कृषकहरुको भनाइ छ ।

‘उन्नत जातको, छिटो पाक्ने र राम्रो धान भनेर हाइब्रिड धान लगाइयो । मलजल, गोडमेल पनि गरियो । तर उब्जनी गर्ने बेला धानमा बाला नै लागेन,’ पीडित कृषक रामनाथ केसी भन्छन्, ‘तैपनि बाला लाग्ला कि भनेर कटानी गर्ने समयसम्म कुरियो तर बाला लाग्ने कुनै छाँट देखिएन । त्यसैले यो बाली त बिग्रियो–बिग्रियो, अर्को बाली समेत नबिगारौं भनेर हरियो धान फँडानी गरिदिएँ ।’ 

गरिमा जातको धान रोपेको १२५ देखि १३५ दिनभित्र पाक्छ र कटनी गर्न सकिन्छ । तर धान रोपेको १४०–१५० दिन बित्दासमेत धानले बाला नलिएको पीडित कृषकहरुको भनाइ छ । धानको बीउमै आफुहरु ठगिएको कृषकहरुको आरोप छ ।

धान फलेर कटानी गर्ने बेला भइसक्दा पनि उब्जनीविना थुप्रै कृषकले धानको बोट नै फँडानी गरेका छन् । गरिमा धानमा बाला नलागेपछि किसानहरुले धमाधम हरियोमै काटेर जमिन खाली गराएका छन् । 

यता, धान बाली विज्ञ भोलामान सिंह बस्नेत यो घटनामा धानको बीउमै बदमासी भएको बताउँछन् । २ वर्षको परीक्षणपछि मात्र स्वीकृति गरिएको धानमा यस्तो समस्या नआउने तर बीउमै बदमासी भएकोले यस्तो समस्या आएको उनको भनाइ छ । 

‘हाइब्रिडमा गरिमा जातको धान नेपालमा २ वर्ष परीक्षण पश्चात लगाइएको धान हो । २०७०–०७१ मा यसको परीक्षण भएको थियो । सफल परीक्षण पश्चात नै यो धान कृषिका लागि योग्य मानिएको हो र लगाइएको हो,’ उनले भने, ‘सुरुका वर्षहरुमा यसको राम्रो उब्जनी भएको थियो । अहिले आएर एक्कासी यस्तो कसरी भयो ? यसमा धानको बीउमै बदमासी देखिन्छ ।’

बस्नेतका अनुसार आफुले उत्पादन गरेको हाइब्रिड धानबाट बिउ निकाल्न सकिदैन । यसका लागि नयाँ बीउ नै किन्नु पर्छ । अहिले बिग्रिएको धानको बीउ भारतबाट खरिद गरेर ल्याइएको हो । 

गरिमा भारतीय कम्पनी रिनोभा सिड्स साइन्स इन्डिया प्रालिको उत्पादन हो । नेपालमा भने लमही (दाङ)को सनराइज एग्रिकल्चर रिसर्च सेन्टर प्रालिले यो धान भित्र्याएको हो । बढि प्रभावित क्षेत्र चितवन र यसका आसपासका क्षेत्रहरुमा भने आधिकारिक विक्रेता पर्सा खुरखुरेमा रहेको प्रशान्त एग्रोभेटले बिउ उपलब्ध गराएको थियो । 

अहिले धानको बीउनै नक्ली भएको ठहर भएको छ । यतिखेर धान खेती परीक्षण र क्षतिको मूल्यांकन गर्न गठित सरकारी टोलीसहित सरोकारवाला निकायहरुले चितवनमा स्थलगत अध्ययन सुरु गरेका छन् । बीउ विजन गुणस्तर नियन्त्रण केन्द्रका प्रमुख मदन थापाको नेतृत्वमा गठन भएको टोलीले आइतबार र सोमबार चितवनमा फिल्डमा नै गएर यथार्थ विवरणहरु संकलन गरिरहेको छ ।

बढी प्रभावित चितवनबाट सुरु गरिएको अनुसन्धान तथा मुल्यांकन अन्य प्रभावित जिल्लाहरुमा पनि गरिने कृषि तथा पशुपन्छी विभागले जनाएको छ । 

सबै जिल्लाको विवरण संकलन सकिएपछि एकमुष्ट निर्णय गरेर किसानहरुलाई राहत दिइने चितवन भरतपुरमा रहेको कृषि ज्ञान केन्द्रका प्रमुख राजन ढकालले रातोपाटीलाई जानकारी दिए । डीएनए परीक्षणबाटै गरिमाको नाममा गलत बीउ बेचेको पक्का भएपछि विक्रेतालाई कारबाही र किसानहरुलाई क्षतिपूर्ति दिलाउने प्रकृया सुरु भएको विभागले जनाएको छ । 

चितवनसहित नवलपरासी, दाङ, बाँके, बर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुर र लमजुङमा गरेर देशका ८ जिल्लामा गरिमा नाम गरेको धान रोपेको पत्ता लागेको छ । अन्य ४–५ जिल्लामा पनि यो धान लगाइएको विवरण आउन थालेको विभागले बताएको छ । पछिल्लो समय नुवाकोटमा पनि यो धान रोपेको जानकारी आएको छ ।

कृषि ज्ञान केन्द्र चितवनले यसअघि प्रारम्भिक विवरण संकलन गरेको थियो । कार्यालयका अनुसार चितवनमा सबैभन्दा धेरै राप्ती नगरपालिकामा ३७८ बिघामा गरिमा धान लगाइएको छ । त्यसपछि खैरहनीमा १६८ बिघा चार कट्ठा, रत्ननगरमा १३५ बिघा, माडीमा ११० बिघा, भरतपुर महानगरपालिकामा ८५ बिघा र कालिका नगरपालिकामा ३० बिघा पाँच कठ्ठामा गरिमा धान रोपेको कार्यालयले जनाएको छ ।