हरेक वर्ष उपत्यकामा फूलको मेला लाग्ने गर्छ । विशेष गरेर दशैंको लगत्तै र तिहारको पूर्वसन्ध्यामा लाग्ने उक्त पुष्प मेलामा विशेष गरी यस सिजनमा फुल्ने गोदावारी, मखमली र सयपत्री फूलको प्रदर्शन, विक्री वितरण र प्रतियोगितात्मक प्रतिस्पर्धा हुने गर्छ । र, रमाइलो कुरा के छ भने सो मेलामा प्रायशः प्रथम हुनेको सूचीमा सम्झना नर्सरीको नाम आइहाल्छ ।

सदाझैं यस पटक पनि आज कात्तिक १ गतेदेखि नै पुष्पमेला शुरु हुँदैछ । जावलाखेलको खेल मैदानमा आयोजना हुने उक्त पुष्पमेलामा यस पटक पनि सम्झना नर्सरी सहभागी हुँदैछ । उत्कृष्टताको पर्याय बनिसकेको र गोदावरी फूल व्यवसायका बेताज बादशाह जस्तै बनिसकेको सम्झना नर्सरीमा आउनुहोस् हामी पनि अक्षरको माध्यमबाट घुमौं, यस व्यवसायमा जीवन खपाएका, सम्झना नर्सरीका जन्मदाता तीर्थबहादुरका अनुभव र अनुभूतिका कुराहरु सुनौं र साथसाथै उहाँबाट गोदावरी फूलका बारेमा केही जानकारी पनि हासिल गर्ने कोशिश गरौं ।

सिजन लाग्यो, भइरहेछ भ्याइनभ्याइ !

ढकमक फुलिरहेको फूलैफूलको बगैँचामा बिहिबार दिउँसो चार बजे फूलहरुको गोडमेल गर्न व्यस्त थिए तीर्थबहादुर महर्जन । उपत्यकाका प्रायः सबै मानिस धुवाधुलोबाट वाक्कदिक्क छन् यही धुवाधुलोको बीचमा नार्गाजुन नगरपालिका वार्ड नम्बर ४ स्थित सम्झना नर्सरीमा पुग्दा धुवाधुलो र सवारीसाधनको घ्वारघुर आवाज अनि कोलाहलमय बाताबरणबाट मुक्त भएको आभास हुन्छ फूलैफूलको बगैँचामा पुग्ने जोकोहीलाई पनि ।

विभिन्न जातका फूलैफूलले ढकमक्क आधा बगैँचा अनि थरिथरिका हरिया फूलहरुको बेर्नाले भरिएको बगैँचा हेर्दै काम गर्दा मन नै आनन्दित हुने फूल व्यवसायी महर्जनले बताए । अरु बेला भन्दा तिहार नजिकिँदै गर्दा फूलहरुको गोडमेल र बेचबिखन धेरै हुने भएकाले नर्सरीमा काम गर्ने ९ जनालाई भ्याइनभ्याइ हुने गर्छ । तिहारमा गोदावारी, मखमली र सयपत्री फूलहरुको माग अत्याधिक हुने भएकाले मर्हजनको सम्झना नर्सरीमा फूल किन्न आउनेहरुको भिड लाग्ने गर्छ ।

फरक उत्पादन कला : प्रायः सधैं उत्कृष्ट

तिहार नजिकीएसँगै माला बनाउन प्रयोग गरिने गोदावारी, मखमली, र सयपत्री फूलहरु बाहेक अन्य विविध कार्यमा प्रयोग गरिने फलहरुको माग बढिहुनुको कारण आफ्नो फूल उपत्पादन गर्ने कला अरुको भन्दा फरक भएको उनले जिकीर गरे । महर्जनले जिकीर  गरे जस्तै वर्षेनी तिहार अगावै आयोजना गरिने पुष्प मेलामा प्रायः उनकै सम्झाना नर्सरी उत्कृट ठहरिन्छ । विगत १२ वर्षदेखि फ\लोरिकल्चर एशोसिएसन नेपालले तिहारको अवसर पारेर आयोजना गर्दै आएको पुष्प मेलामा ११ वर्षसम्म लगातार गोदावारी फूलमा उत्कृष्ट ठहरिएर मर्हजनको नर्सरी पु/स्कृत भएका छन् ।

तिर्थबहादुरका अनुसार पुष्पमेलामा गोदावारी फूलमा ९ पटकसम्म प्रथम भइसकेका छन् भने २ पटक दोस्रो र १ पटक त्रेस्रो स्थान हात पार्न सफल भएका छन् । पुष्प मेलामा प्रत्येक वर्ष गोदावारी फूलबाट पुरस्कृत हुनुको रहस्य आफ्नो र सहकर्मीहरुको कडा परिश्रम भएको उनी बताउँछन् । पुष्प मेलाको स्टलमा बिक्रीवितरणका लागि नर्सरीमा छुटै गोदावारीको बिरुवा लगाउने गरेको रहस्य समेत उनले खोले ।

गोदावरी राम्रो फुलाउने यी काइदा

 ६ वर्षसम्म अरुको नर्सरीमा काम  गरिसकेका उनले ३३ वर्ष अगाडिदेखि सम्झाना नर्सरी सुरुवात गरेका हुन् । विभिन्न जातका मौसमी तथा अन्य फूलहरुको बिउ राख्ने, हुर्काउने बढाउने अनि बिक्री गर्ने लामो अनुभवले खारिएका मर्हजनले अन्य नर्सरीमा उत्पादन गरिने गोदावरी फूलहरुको तुलनामा राम्रो उत्पादन गर्दै आएका छन् । ‘मुख्य त स्वस्थ विरुवा रोपेको खण्डमा स्वस्थ फूल फुल्छ ।’ उनले भने, ‘फुल लगाउने ठाउमाँ घाम लाग्ने, ओझेल पनि पर्ने हुनुपर्छ ।’

गोदावारी फूल घाम नपर्ने ठाउँमा लगाएमा फूलका बिरुवा सप्रिन सक्दैँन । त्यसैले उचित ठाउँको चयन र समय समयमा पानी, मल र गोडमेलको राम्रो प्रवन्ध गर्न सकेमा गोदावरी फूलको बोट सप्रिनुसँगै फूलहरु स्वस्थ हुने मर्हजनको भनाइ छ । ‘गोदावारी फूलको बिरुवा माघ महिनामा लगाउदा राम्रो उत्पादन हँदैन, त्यस समयमा लगाएको बिरुवाको बोट हाँगा ठूलो हुने हुँदा फूल धेरै र राम्रो नफल्दैन, गोदावारी फूलको बिरुवालाई जेठ महिनाभरिमा घाम पर्ने र पारिलो हुने स्थानमा लगाउनुपर्छ, त्यस बोट बढ्दै गए पछाडि कटिङ गर्दै जानुपर्छ ’ उनको सझुाव छ ।

महर्जनका अनुसार, जेठमा गोदावारी फूलको बोट बढ्दै जादाँ ३ वटा हाँगालाई कटिङ गरिदिँदा ९ वटा हाँगा हुन्छ भने फेरि अर्को पटक २७ वटा हाँगा हुन्छ । त्यसपछि २७ वटा हाँगालाई कटिङ गर्दा ८१ वटा हाँगामा हुन्छ । यसरी क्रमशः गोदावारी फूलको हाँगा बढेसँगै काट्दै जानुपर्ने उनले बताए । बोटमा फूल फूल्न सुरु गरेपछाडि हाँगा काट्न छाड्नुपर्ने पर्छ । कटिङ गरेर बढेका हाँगाहरुमा स्वस्थ खालको फूलहरुको उत्पादन हुन्छ ।

पछिल्लो समयमा फूलहरुको नर्सरीको संख्यामा वृद्धि भएपनि सीप र प्रविधिको कमीका कारण धेरै मौसमी तथा अन्य फूलहरु उत्पादन गरेर व्यवसायिक तरिकाले अगाडि जान समस्या भएको उनले बताए । २ रोपनी क्षेत्रफलमा मर्हजनको फूलैफूलको नर्सरीमा गोदावरी फूलले ढकमक्क छ । गोदावारी फूल फक्रिएदेखि एक महिनासम्म फूल स्वस्थ रहने उनले बताए ।

लगानीले मात्र हुँदैन, चाहिन्छ ज्ञान पनि !

दुई रोपनी क्षेत्रफलमा भाडाको जग्गामा उनको नर्सरी फैलिएको छ । वार्षिक रुपमा रुपमा २ लाख भाडा तिर्ने उनले फूलमा लगानी मात्रै गरेर नहुने बरु फूल उत्पादन गर्ने ज्ञान पनि चाहिने बताउँछन् महर्जन । उनका अनुसार, विदेशमा तापक्रम मिलाएर उत्कृष्ट खालका फूलहरुको उत्पादन गर्ने गरिन्छ । तर नेपालमा मौसमको भर परेर नर्सरीमा काम गर्नुपर्ने हुँदा अपेक्षाकृत उत्पादन नहुने र  समस्या भने झेल्नु परेको छ । महर्जन भन्छन्, ‘पुष्प व्यवसायको क्षेत्रमा सिर्जना भएका नयाँ प्रविधिको प्रयोग गर्न यहाँ गर्न पाइदैन ।’

तिहारको बेलामा सयपत्री, मखमली र गोदावारी फुलहरुको बढी मात्रमा माग भएपनि मर्हजनले भने ठाउँको अभावमा मखमली र सयपत्री फूल उत्पादनमा समय दिन नसकेको उनले बताए । गोदावारीे फूल बजारको माग अनुसार उत्पादन गर्न नसकेको कारण उनले ‘होलसेल’मा बिक्री वितरण गर्न छाडेका छन् ।

हाइब्रिड बीउले सजिलो

नर्सरी स्थापनाकालमा स्थानीय फूलका बिउविजनबाट बिरुवा उमार्ने मर्हजनलाई आजकल भने हाइब्रिड बिउका कारण सहज भएको छ । ३३ वर्ष पहिला सम्झना नर्सरी स्थापना गर्दा मौसमी, कम प्रजातीका फूलका बिउ र र्बेनाबाट सुरुवात गरेको सम्झदैँ ‘अहिले मौसम अनुकूलका स्थानीय प्रजातिका फूल उत्पादन गर्न गाह्रो हुनुका साथै ठूलो लगानीको आवश्यकता पर्ने’ उनी बताउँछन् । ‘फूलको व्यवसाय सधैं एकनासको हँुदैन, पुस माघको महिनामा चिसोको कारण फूल हुर्कदैन, अनि व्यवसाय ठप्प हुन्छ । असार र साउनमा पानी धेरै पर्ने हुँदा फूलको उत्पादन र व्यापार कम, शन्य जस्तै हुन्छ । मुख्य फूल बेच्ने मौसम भनेको भदौँ, असोज, कार्तिक, मङसिर हो’ उनले आफ्ना अनुभव बताए ।

सरकारले अन्य कृषि पेशा गर्नेलाई मल बिउबिजनको सुविधा दिएपनि फूल उत्पादन गर्ने नर्सरीलाई सुविधा नदिएको उनको गुनासो छ । २०७२ सालमा गएको भुकम्पले नर्सरीमा क्षती पु¥याएपनि त्यसको क्षतिपूर्ति भने उनले पाएका छैन । भुकम्पले क्षति पु¥याएरअनुसार आर्थिक तथा नर्सरीका सामग्री दिने भनेर फर्म भरेपनि पाएका छैनन् । नर्सरी उत्पादन गरिने बिरुवा र बिउ तथा फूलहरुमा रोग लागेको खण्डमा सरकारले सहयोग गर्छ भन्ने सुने पनि त्यो आफूले अझसम्म नपाएको उनको गुनासो छ ।