केही वर्ष पहिला ५०० विद्यार्थी रहेको बागलुङ नगरपालिका–११ रायडाँडाको महाविद्याजन माध्यमिक विद्यालयमा अहिले विद्यार्थीको सङ्ख्या घटेर २५० को हाराहारीमा आएको छ । कक्षा १० सम्म पठनपाठन हुने समयमा भन्दा कक्षा १२ सम्म पठनपाठन हुने समयमा विद्यार्थीको सङ्ख्या घट्दै गएको हो ।

विद्यार्थी घट्ने समस्या काठेखोला गाउँपालिका–५ बिहुँमा रहेको कर्लिम आधारभूत विद्यालयमा पनि छ । कर्लिम आधारभूत विद्यालयमा पाँच वर्षअघिसम्म झण्डै २५० विद्यार्थी थिए । यहाँ अहिले १०० विद्यार्थी पु¥याउन कठिन छ । 

उल्लेखित विद्यालय जिल्ला सदरमुकाममा रहेका विद्यालयबाहेक गाउँका सबै विद्यालयमा रहेको समस्याका प्रतिनिधि मात्रै हुन् । बसाइँसराइका कारण बागलुङका गाउँ रित्तिँदै गएकाले विद्यालयमा विद्यार्थी अभाव देखिन थालेको हो ।

यहाँका सामुदायिक विद्यालय मात्रै होइन, गाउँमा सञ्चालित निजी आवासीय विद्यालयमा समेत बसाइँसराइको प्रभाव देखिएको छ । जिल्लाको जैमिनी नगरपालिकाको केन्द्र कुश्मीशेरामा रहेको हिमालयन आवासीय माविका १० विद्यार्थीले यो वर्ष विद्यालय छाडे । कारण बसाइँसराइको नै हो ।
 
“यहाँबाट बाहिर जाने विद्यार्थी बसाइँ सरेका कारणले गएका छन्”, हिमालय आवासीय माविका प्रिन्सिपल रवि पौडेलले भने, “उनीहरुसँगै गएका अभिभावकलाई गन्ने हो भने यहीँ आसपासबाट १० परिवार बसाइँ सरेका छन् ।” बसाइँसराइका कारण राज्यले ठूलो लगानी गरेका सामुदायिक विद्यालय विद्यार्थीको अभावले समस्यामा परेका छन् ।
 
“‘विद्यालयबाट अरु कुनै विद्यालयमा विद्यार्थी गएकाले सङ्ख्या घटेको होइन”, कर्लिम आधारभूत विद्यालयका निमित्त प्रधानाध्यापक लीलाधर कँडेलले भने, “बसाइँ सर्ने अभिभावकसँगै बालबालिका हिँडे, विद्यालय रित्तियो ।” केही वर्ष पहिलेसम्म विद्यार्थीको चापले नयाँ विद्यालय खोल्ने दरबन्दी कायम गर्ने गरेका गाउँमा अहिले विद्यालय गाभ्ने चर्चा चल्न थालेको छ ।

 बागलुङ नगरपालिकाले नयाँ शैक्षिकसत्र शुरु हुनुपूर्व गरेको विद्यालय स्थगन र घटुवाको निर्णय । विद्यार्थीको अभावका कारण बागलुङ नगरपालिकाभित्रका छ विद्यालय तत्कालका लागि स्थगन गरेर नजिकको विद्यालयमा गाभिएको छ भने आठ विद्यालयको स्तर घटाइएको छ । 

“बसाइँसराइ हाम्रो प्रमुख चुनौती बनेको छ”, जैमिनी नगरपालिकाका प्रमुख इन्द्रराज पौडेलले भने, “गाउँ खाली भएका छन्, विद्यालय सुनसान हुँदै गए ।” राज्यले सडक, खानेपानी, विद्युत्, स्वास्थ्य, शिक्षालगायतका सेवा क्षेत्रमा लगानी गरेर गाउँगाउँमा सुविधा पु¥याएको भए पनि बसाइँ सर्नेको सङ्ख्या नघटेको पौडेलले बताए । बसाइँसराइ रोक्नु प्रमुख चुनौती भएको उहाँले सुनाए ।
 
हिउँदको समयमा बागलुङबाट दैनिक दर्जनौँ परिवार बसाइँ सरेर तराईका जिल्लामा जाने गरेका छन् । “हिउँद लागेपछि एउटै गाउँका दश परिवारको बसाइँसराइको सामान बोकेर चितवन पुगेको छु”, स्थानीयवासी सवारी चालक शिव पौडेलले भने, “घरघरमा पुगेका सडकले त बसाइँ सर्नेलाई सामान बोक्न सहज पो बनायो ।” बागलुङबाट बसाइँ सर्ने काठमाडौँ, पोखरालगायतका ठूला शहर र चितवन, नवलपरासी, रुपन्देही, बारालगायतका जिल्लामा जाने गरेका छन् ।

बसाइँ सर्नेको तथ्याङ्क छैन

बसाइँसराइका कारण जिल्ला छोडर हिँड्नेको आधिकारिक तथ्याङ्क भने छैन । गाउँमा रहेको जग्गाजमीन यत्तिकै छाडेर बसाइँ सर्नेको सङ्ख्या निकै उच्च छ । जग्गा जमीन बिक्री गरेर जानेको तथ्याङ्क वडा कार्यालय तथा पालिकामा रहने भए पनि बिक्री नै नगरी बसाइँ सर्नेहरुको तथ्याङ्क राख्न कठिन हुने गरेको बागलुङ नगरपालिका–११ रायडाँडाका वडाध्यक्ष ज्ञानेन्द्र गौतमले बताए । “हाम्रो सानो वडामा यसै वर्ष मात्रै १५ घर खाली भए”, गौतमले भने, “तर हामीसँग तथ्याङ्क छैन् ।”

पछिल्लो समय वैदेशिक रोजगारीले बसाइँसराइको क्रम बढाएको जानकारहरु बताउँछन् । “विदेशमा कमाएको रकमले घडेरी किन्ने, घर बनाउने र बसाइँ सर्ने गरेको पाइन्छ”, गण्डकी प्रदेशसभा सदस्य इन्द्रलाल सापकोटाले भने, “सुगम र सहजता खोज्नेको सङ्ख्या बढ्दै गएको छ ।” बसाइँसराइको मुख्य कारण रोजगारीको अवसर अभाव भएको सापकोटाले औँल्याए । उनले प्रशस्त रोजगारीको अवसर सिर्जना गरेर गाउँमै बस्ने वातावरण बनाउनु अहिलेको चुनौती भएको बताए ।

जन्ती र मलामीको अभाव

बसाइँसराइकै कारण केही वर्ष पहिलासम्म खचाखच रहेका गाउँ रित्तिएका छन् । ठूलो दूरीमा रहेका केही घरमा बस्नेहरुलाई जिउँदाको जन्ती र मर्दाको मलामी पाउनसमेत कठिन हुने गरेको छ । “बागलुङका गाउँबाट बसाइँ सर्नेको ठूलै लर्को दखियो, अलिअलि भएका युवापुस्ता विदेशमा, गाउँमा केटाकेटी र बूढाबूढीमात्रै”, जिल्ला प्रहरी कार्यालय बागलुङका सूचना अधिकारी झविन्द्र भट्टराईले भने, “शहर र सुगम खोज्नेका कारण गाउँ रित्तिएका रहेछन् ।” 

कुनै बेला गाउँमा सानो कार्यक्रमको आयोजना हुँदासमेत कयौँ युवाको लर्को लाग्ने ठाउँमा अहिले जन्ती र मलामीकै अभाव रहेको बागलुङ नगरपालिका–११ रायडाँडाका रामबहादुर केसीले बताए । “गाउँमा केही बस्न मान्दैनन्”, केसीले भने, “कोही मधेश पसे, कोही ठूला शहरमा ।” बसाइँसराइले गाउँ रित्ताएको र विद्यालयजस्तो शिक्षाको मन्दिर सुनसान बनाएको उनले गुनासो गरे ।