दुई दिनअघि म आफ्नो गाउँमा पुगेको थिएँ । साँझको समय थियो । घर पुग्नुअघि एकजना साथीकोमा पुगेँ । म पुग्दा मित्रका आँगनमा टन्नै मानिस थिए । परम्परागत नाचसहितको भजन घन्किरहेको थियो । ‘ए हो हो पहिला आरती !’ भट्ट्याउने गुरु कराए, ‘हाम्रा वीर पुर्खाल...

सूचना अर्थात् जानकारी । नेपालीमा ‘थाहा’ । यथातथ्य ज्ञान । जनतामा उम्रने ‘यथातथ्य ज्ञान’ तानाशाहहरूको ‘विभीषिका’ हो । जनतामा आफ्ना काला करतुतहरूको थाहा चुहिएर जान्छ कि भन्ने शङ्का मात्रले पनि मनमस्तिष्कमा  विभीषिकाको रूप लिन्छ ...

  ‘झुप्रामा आगो लाग्यो । भद्रा डेढ घडी बाँकी छ । भद्रा हुँदाका समयमा कुनै पनि शुभ कार्य गर्न हुँदैन । भद्रा सकिन्छ अनि पानी जुटाएर आगो निभाउन शुरु गरौला भनेर पर्खनु मूर्खताको पराकाष्टा हो ।’ यस अभिप्रायको यो उखान ‘आग लागी झुपडी, डेढ घडी भ...

हाम्रो समाजमा युगौंदेखि चलिआएका सनातन सस्कृतिमा शिष्टाचारका नियमहरु नभएका होइनन् । अजम्मरी नियमहरु पनि छन् । “एक्लो मर्द कबै नजानु अरुकी एक्ली छ भार्या जहाँँ !” वर्षौंअघि सुब्बा होमनाथकेदारनाथले तैयार गरेको महाभारतमा यो पद्यांश पनि समावेश छ । हाम्र...

परम्परागत सन्दर्भमा नेपाली जनमनले आत्मसात् गरेको ‘राष्ट्र’ शब्दको अभिप्राय आफ्नो मुलुक र मुलुकका तमाम निवासीहरु हुन् । कुनै खास जातीय, भाषिक, सांस्कृतिक समुदाय होइन । नेपालमा परम्परागत रुपमा चलिआएको ‘राष्ट्र’ शब्द अंग्रेजी भाषाका ‘नेशन&rsq...

हामी सीमाको कुरा गर्दैछौँ । समाजवाद साम्यवादमा आस्थावान् हामी जनता पनि सीमाको कुरा गर्दैछौँ । दिल्लीका बादशाहहरुलाई आरती उतार्नेतिर नलागेर हामी नेपाली जनता बारम्बार सीमाकै कुरा गर्दैछौँ । किन ? प्रश्न हाम्रो मनमा पनि नउठ्ने होइन । उठ्छ । सीमाको कुरा गर्नु र लाठी, गोल...

कुनै समय थियो — कर्तृपुरदेख कामरुपसम्म अर्थात् कस्मीरदेखि आसामसम्मको भूभाग नेपाल थियो । कस्मीरलाई खसमीर पनि भनिन्छ । खसआर्यहरुको त मूल थलो जस्तै थियो कस्मीर । हिमाल, पहाड र तराइको विशाल भूक्षेत्र ओगटेको शैव, शाक्त एवम् प्रकतिपूजकहरुको देश थियो नेपाल । वेद पुर...

नेपालका गाउँबस्तीका जनता आपसी संवादमा भन्छन्, ‘शत्रुले त पेल्छ । पेल्नु नै शत्रुताको पहिचान हो । हामीलाई त मित्रले पनि पेल्छ । सबैभन्दा विशेष सम्बन्धको मित्रले सबैभन्दा विशेष पेल्छ । पेलिआएको छ ।’ बुढापाकाहरू भन्छन् “सज्जनहरू सात कदम सँगै हिँडे भने पनि...

१) जनविरोधी शासक प्रशासकहरुलाई जनताले सरकारको यथातथ्य ‘थाहा’ पाएको मन पर्दैन । यसैले त्यस्ता शासक प्रशासकहरु विभिन्न उपायबाट ‘थाहा’माथि प्रतिबन्ध लागाइबस्छन् । यो यथार्थ बुझेका रुपचन्द्र बिष्टले राजतन्त्रात्मक पञ्चायतकालमा पनि ‘थाहा आन्दोलन&r...

१) छिमेकी मुलुक भारतको स्वाधीनता, नवनिर्माण र सुरक्षामा हामी नेपालीहरुको उल्लेखनीय योगदान रहिआएको छ । बदलामा भारतले नेपाल र नेपालीमाथि निरन्तर बलमिच्याइँ र लुटमारको व्यवहार गर्दैआएको यथार्थ कसैबाट छिपेको छैन । अब हामी नेपालीको सहनशीलताको पराकाष्टा नाघेको छ । लिप...

  सामन्ती संस्कार र संस्कृतिमा चलिआएका भाषिक, व्यावहारिक आचारगत शीर्षाशनहरूलाई उल्ट्याएर खुट्टाले दह्रोसँग टेकाउँदै हिँडाउँदै समाजलाई उत्तरोत्तर उज्यालोतिर अघि बढाउन अन्य विभिन्न प्रयत्नका अतिरिक्त हामीले हाम्रा बालबालिकामाथि पनि विशेष ध्यान दिनैपर्छ । बालबालिकाहर...

संस्मरण पुराना घरका बलेँसीमा खुला नाली, नयाँ घरका छाप्रामा कोपरावाल चर्पी र बाटो कुइनेटोमा उष्णोदक सिन्चन कुनै समयको काठमाडौमा सामान्य नै थियो । त्यसै सामान्यको विभिन्न सम्झनामध्ये एउटा सम्झना यस्तो पनि छ ।  मैले नीरविक्रम प्यासी देखेको थिएँ । पढेको थिएँ ।...

जनमानसमा आततायीका रुपमा चित्रित आलम एउटा लहरा हुन् । अन्य अनेककन हत्या, बलात्कार अन्याय, अत्याचार र भ्रष्टाचारका लहराजस्तै आलम पनि प्रवृत्तिगत रुपमै एउटा लहरा हुन् । जसमा आततायी  किसिमका भयङ्कर क्रियाकलापहरु फल्छन् । फलेकाछन् । अहिले हाम्रो मुलुकमा हत्या, बलात्कार ...

हामी एकादेशमा छौं, कथा पनि एकादेशबाटै सुरु गरौं । एकादेशमा एकजना प्रधानमन्त्री थिए । उनी आशुकवि पनि थिए । अंग्रेजी पररर बोल्थे । यति भएपछि उनलाई लाग्थ्यो म त सुपर । भाषा संस्कृति राजनीति अर्थनीति आदि इत्यादि सबैको ज्ञाता । भयङ्कर ठुलो मान्छे । अरु सबै सबै साना ।...

पुरेतहरु अतिथिबारे सुन्दर प्रवचन दिन सक्छन् । ‘अतिथिदेवो भव’ भनाइमाथि सटीक व्याख्यान दिन सक्छन् । आफू अतिथि बन्न पनि सजिलै सक्छन् । तर पनि आफूकहाँ कुनै चर्चित व्यक्ति अतिथि बनेर आइपुग्यो भने पुरेतहरु भयङ्कर अलमलमा पर्छन् । यो अलमल चानचुने हुने गर्दैन । यसलाई ...

(१) गायकहरु गाउँछन् । नर्तकहरु नाच्छन् । मानिसहरु जहाँसुकैका जोसुकै हुन् आफूले जे जानेको छ त्यही गर्छन् । अहिले नेपालका सत्तासीन उच्च पदस्थहरु जो छन् ती आफू सत्तामा नभएर तिनका बाउ अथवा दाजु सत्तामा भएका भए तिनका भाइछोराहरु अर्थात् यिनीहरुचाहिँ के गर्दा हुन् ? घरमा जो...

एक समय थियो, राजामहाराजाहरू लीला गर्थे । जनताका रगत पसिनामा मोज गर्थे । आत्मआलोचना र सकारात्मक रूपान्तरण राजाका धर्मसंहितामा थिएन ।  राजाको आलोचना गर्ने र सुधारको सल्लाह दिने अधिकार जनतालाई थिएन । परिवर्तनका लागि जनताले युगान्तको विस्फोट कुर्नुपथ्र्यो । निराश ज...

“सामन्तका विरोधमा सामन्तहरु अर्थात् सामन्तहरुका विरोधमा सामन्त ! यसको अर्थ के हो भाइ ?” एक जना प्राध्यापकले सोध्नुभयो । “इतिहासका कुनै कालखण्डको कुरा होला !” मैले भनेँ । “ठ्याक्कै वर्तमानको कुरा हो !” प्राध्यापकले हाँस्दै भन्...

मलाई लाग्छ उल्लिखित उखानले कुनै समयको अनुसन्धान विधिको प्रतिनिधित्व गर्छ । यसको उपादेयता आजको समाजमा बाँकी छ कि छैन त्यो छुट्टै अध्ययनको विषय हो । जहाँसम्म समाचारको कुरा छ । हिजोआज कतिले समाचार पढ्नै छाडेका छन् । समाचार अपराध कथाको व्याख्यानमाला जस्तो लाग्न थालेको ...

यो हिन्दीभाषीहरुमा प्रचलित एउटा उखान हो— ‘जितना बडा पापी उतना बडा सन्त’ । यस उखानका सटीक दृष्टान्तहरु सन्तपरम्परामा भेटिन्छन् पनि । खोजीपस्दा यसका धार्मिक मनोवैज्ञानिक आधार पनि भेटिन सक्छन् । सन्त बन्न पहिले पापी बन्नैपर्छ भन्ने आप्तवचन अथवा सिद्धान्तसूत्रह...

केही वर्षअगाडिको कुरा हो । हाम्रो उत्तरी छिमेकी मुलुक चीनमा जनताका दुःखमा सम्वेदनशील हुन नसके बापत एक जना प्रभावशाली मन्त्रीको जागीर खुस्केको समाचार प्रकाशमा आएको थियो । मैले समाचारमा प्रकाशित तिथिमिति र सम्बन्धित मन्त्रीको नाम नोटबुकमा टिपेको पनि थिएँ । अहिले मेरो ...

धमिराहरु विकासका सपना देख्छन् धमिराहरु सिंहदरबारमा गोलो बनाउँछन् विभिन्न दरबारमा गोलो बनाउँछन् धमिराहरु गोलोमा बसेरै स्वादिष्ट समाजवादका भोज खान्छन्  धमिराहरु समाजवादी छन् ।   चिल्ला पोटिला र टलकदार धमिराहरु बज्रदन्ते छन् । जतिसुकै ...

मैले गतहप्ता केही लेखिनँ । “किन ?” एक जना वयोवृद्ध लेखक साथीले जिज्ञासा राख्नुभयो । मैले नबोल्दै वहाँले नै भन्नुभयो, “लेखेर काम पनि छैन । गतिछाडाहरु जो छन् प्रथमतः ती पढ्दैनन् । कथंकदाचित् पढेछन् भनेपनि सुध्रँदैनन् । अनि लेख्ने पनि के ? विकृतिको असम...

  (१) धमिराहरु विकासका सपना देख्छन् धमिराहरु सिंहदरबारमा गोलो बनाउँछन् विभिन्न दरबारमा गोलो बनाउँछन् धमिराहरु गोलोमा बसेरै स्वादिष्ट समाजबादको भोज खान्छन्  धमिराहरु समाजवादी छन् ।   चिल्ला पोटिला र टलकदार धमिराहरु बज्रदन्ते छन्...

गएको शुक्रबार । अपराह्णको समय थियो । म घलेगाउँ पुगेको थिएँ । लच्छू काकासँग हल्का जानपहिचान थियो । उहाँका घरतिर लागेँ ।  म पुग्दा लच्छू काका गाईलाई घाँस दिँदै हुनुहुन्थ्यो । ९० कटेका उहाँलाई धेरैले हजुरबा भन्छन् । म काका भन्छु । अभिवादनपछि “काकाको स्व...